O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Davlatning jamiyat siyosiy hayotidagi funksiyalari. Davlat jamiyatning siyosiy hayotida muhim funksiyalarni amalga oshiruvchi asosiy ijtimoiy institut hisoblanadi. Uning jamiyat siyosiy hayotida qanday o‘rin tutishini aniqlashdan oldin uning mazmunini karib chiqish lozim.

Davlatning mohiyati hususida vulgar sotsiologik ta’riflarga qarshi V. S. Barulin shunday yozadi: davlat ma’lum munosabatlarda “barcha kishilar manfaatlarini ifodalovchi organ sifatida, barchaning o‘zaro munosabatlarini tartibga soladi, ular manfaatlarini uyg‘unlashtiradi, hamda, har bir insonning hayoti va faoliyati uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni, farovonlikni ta’minlaydi... Davlatning sinfiy tabiati – uning faoliyatining birgina sinf foydasiga bu sinf manfaatlarining ustunligi va davlatning faqatgina bir sinfga bog‘lanib qolmasligi, boshqa sinflarga mutlaq qarama-qarshi bo‘lmasligining ob’ektiv tendensiyasini ifodalaydi”¹¹⁵.

Jamiyat tarixida davlat oliy boshqaruvining ikki shakli – monarxiya va respublika vujudga kelgan. Boshqaruvning monarxiya shakli davlat rahbarligining meros tamoyili asosida almashinuvi bilan harakterlanadi. Monarx vakolatining hajmiga ko‘ra, bu boshqaruv shaklining mutlaq va konstitutsiyaviy ko‘rinishlari mavjud. Bularning bir-biridan farqi shundaki, mutlaq monarxiyada, monarx, mutlaq hokimiyatga ega. Konstitutsiyaviy monarxiyada monarxning vakolatlari cheklangan bo‘ladi. Hozirgi vaqtda, dunyoning qirqqa yaqin mamlakati monarxiya xisoblanadi va ularning ko‘pchiligi parlamentar monarxiyadir (Buyuk Britaniya, YAponiya, SHvetsiya, Norvegiya va h.k.)¹¹⁶.

Respublika boshqaruvning shunday shakliki, bunda davlat hokimiyatining yuqori boshqaruv organlari yo saylanadi, yoki umumilliy muassasalar tomonidan shakllantiriladi. Boshqaruvning respublika shaklining uchta turi farqlanadi – kuchli prezident hokimiyati, bunda davlat rahbarini saylash parlamentdan mustaqil ravishda umumxalq ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Prezident davlat boshlig‘i hisoblanib, hukumatni tayinlaydi va hukumat prezident oldida hisob beradi (masalan AQSH); parlamentar respublikada prezident parlament tomonidan saylanadi. Bosh vazir, davlat oliy hokimiyat rahbarlarining hal qiluvchi roli parlament tomonidan belgilanadi hamda hukumat parlament oldida mas’ul hisoblanadi (Italiya, Germaniya, SHveysariya va h.k..); yarimparlamentar respublika – davlat rahbari yoki prezident mustaqil ravishda umumiy ovoz berish yo‘li bilan saylanadi, kuchli prezident hokimiyati mavjud va hukumat parlament oldida mas’ul hisoblanadi (Fransiya, Portugaliya, Finlyandiya va h.k.). Bu erda boshqaruvning turli shakllari sifatida, davlat hokimiyati yuqori organlarining huquqiy holatlari va o‘zaro munosabatlari asos bo‘lib hizmat qiladi¹¹⁷.

Ma’lumki, har qanday davlat doimo faol yoki mo‘‘tadil ravishda faoliyat yuritadi. CHunki faoliyatsizlik davlatning tabiati va maqsadiga to‘g‘ri kelmaydi. SHundan kelib chiqib, har qanday davlatning mohiyati eng avvalo, uning faoliyatida, funksiyalarida namoyon bo‘ladi. Davlatning faoliyat soxalari xilma xil bo‘lganligini xisobga olib, uning faoliyatining bosh yo‘nalishlarini alohida ajratish zarurati kelib chiqqan. Ana shu bosh yo‘nalishlarda davlat mohiyati mujassam bo‘ladi, amalga oshiriladi va rivoj topadi hamda ular davlatning mavjud bo‘lish tarzini ifoda etadi. Biroq davlat funksiyalarida faqat uning mohiyati o‘z ifodasini topadi, deb o‘ylash hato bo‘lar edi. Bunda muayyan davrdagi o‘ziga xos jixatlari, siyosiy hokimiyatni amalga oshirish hamda davlatga uyushgan jamiyatni boshqarishning alohida hususiyatidan kelib chiqadigan maqsad va vazifalarini aslo yoddan chiqarib bo‘lmaydi.¹¹⁸ SHu bilan birga davlatning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishi va bu boradagi vazifalarni bajarishi bevosita uning faoliyati ya’ni funksiyalari bilan bog‘liqdir.

Funksiya – vakolat doirasidan kelib chiquvchi faoliyatdir. CHunki “funksiya” lotin tilidan olingan bo‘lib, “faoliyat” degan ma’noni anglatadi. U qo‘llanish vakolatiga ko‘ra proporsional ravishda o‘zgarib boradi. Davlat funksiyalarida uning mohiyati va ijtimoiy yo‘naltirilganligi, maqsad va vazifalari aks etadi. SHuni aytish kerakki, funksiya davlat tashkilotining ichida tadbiq qilinishi mumkin emas, ular jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etgan holda tadbiq qilinadi.

Davlat jamiyatning mahsuli sifatida yuzaga kelib, unga nisbatan boshqaruvchi tizimga, unda ro‘y beruvchi barcha eng muhim jarayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchga aylandi.

Davlat hech qachon inert ko‘rinishda namoyon bo‘lmaydi, u doimo harakatda bo‘ladi. Bu faol harakat uning yashash tarzi hisoblanadi. Bu bevosita davlatning tabiati va mohiyatidan kelib chiqadi.

Davlatning funksiyalari - bu faoliyat yo‘nalishi, biroq yo‘nalishning aynan o‘zi emas. Funksiyalarni amalga oshirish faoliyati ma’lum tarixiy mazmun bilan to‘ldiriladi, binobarin, amalga oshirish jarayonida ularning o‘zaro nisbati (solishtirma vazni, har bir funksiyaning boshqa tizimdagi ahamiyati) orqali yuzaga keladi.¹¹⁹

Davlat faoliyati sohalari jamiyatda yuzaga keladigan munosabatlar kabi turli xil ko‘rinishda bo‘lgani sababli, davlat nazariyasi oldida uning sinfiy va umuminsoniy mohiyati hamda ijtimoiy ahamiyati aks etuvchi va konkretlashuvchi uning ichki va tashqi faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash muammosi turadi. SHu bilan birga, davlatning funksiyalarida faqat uning mohiyati aks etadi, deb o‘ylash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. CHunki siyosiy hukmronlik vaziyatida, davlatni boshqarish xususiyatidan kelib chiquvchi vazifa va funksiyalari paydo bo‘ladi. Asosiy yo‘nalishlarni ajratish bu umuman davlat faoliyatini (biroq uning organlari faoliyatini emas) “maydalash” demakdir. Bosh yo‘nalishlar – davlat faoliyatining ijtimoiy muhim tarmoqlari bo‘lib, ularni amalga oshirishga uning biror - bir alohida bo‘g‘inlari emas, balki barcha organlari jalb qilinadi. Aks holda jamiyatning mohiyati va ijtimoiy ahamiyati funksiyalarda o‘z aksini topmaydi, oxir- oqibatda esa, “davlatning funksiyasi” kategoriyasi o‘zining nazariy va amaliy ma’nosini yo‘qotib, mavhum (quruq muhokamaga asoslangan) bir tushunchaga aylanadi.

S.A.Komarov davlatning funksiyalarini nafaqat uning faoliyat yo‘nalishlari, balki jamiyatdagi jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmi sifatida talqin qilishni taklif etadi. U davlat jamiyat hayotining u yoki bu sohalarida ma’lum funksiyalarni bajara borib, bir vaqtning o‘zida, o‘tkazilayotgan islohotlar, turli o‘zgarishlar, ijtimoiy aloqalarni huquqiy tartibga solish vositasida jamiyatdagi jarayonlarning holatiga ta’sir ko‘rsatishiga ishora qiladi^120.

Bundan kelib chiqadiki, davlatning jamiyatdagi jarayonlar rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatish mexanizmini davlatning funksiyalari tushunchasiga kiritish u qadar to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki bunda davlatning funksiyalari umuman uning mexanizmi faoliyatiga yaqinlashtirish hamda davlatning faoliyatini turli huquqiy ta’sir vositalari bilan almashtirishga urinish ko‘zga tashlanadi, holbuki, fanda davlatning funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllari degan mustaqil tushuncha mavjuddir.

Davlat funksiyalarining asosiy belgilari, ularning davlat mohiyati va ijtimoiy vazifalari bilan bevosita bog‘liqligi, ma’lum tarixiy bosqichlarda turlicha bo‘ladigan, davlatning oyoqqa turish, mustahkamlanish va rivojlanish jarayonida o‘zgarib boradigan vazifalarni davlat maqsadlarida hal qilishga yo‘naltirilganidan iborat bo‘lishi umumiy qabul qilingandir.

Uzoq davr mobaynida yuridik adabiyotlarda sinfiy yondashuv sun’iy ravishda ustunlik qildi, davlatning butun jamiyat manfaatlari yo‘lida faoliyat ko‘rsatish xususiyatiga kam e’tibor berildi. SHuni ishonch bilan aytish mumkinki, xar bir davlat umumijtimoiy faoliyatni amalga oshiradi, butun jamiyat, barcha sinflar, ijtimoiy guruhlar va aholi qatlamlari manfaatlarini ifoda etuvchi vakil sifatida qatnashadi.

Har bir jamiyatning tabiatidan kelib chiquvchi funksiyalarga davlat faoliyati bu jamiyat mavjudligining tabiiy shart-sharoitlarini qo‘llab-quvvatlashga doir barcha yo‘nalishlari kiradi va ular ham ichki, ham davlatlararo miqiyosda fan-texnika inqilobi sharoitida aynan shu funksiyalarning ahamiyati yanada oshib borayotir. Bunga misol tarzida ekologik muvozanatni saqlash zarurati; kasalliklar (shu jumladan, OITS)ga qarshi kurash; alohida mamlakatlarning manfaatlari doirasiga sig‘maydigan muammolarni hal qilishda xalqaro madaniy va ilmiy-texnik hamkorlik (koinotni o‘zlashtirish, jahon okeani resurslarini o‘rganish va ulardan foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, xalqaro standartlar va umumjahon radio kommunikatsiya aloqasini ishlab chiqish, transport vositalarini rivojlantirish va boshqalar).

Davlatning umumijtimoiy faoliyati davlat ichidagi munosabat va aloqalarning ma’lum darajadagi turg‘unligi, uning yaxlitligi va umumiy (iqtisodiy, madaniy, milliy va b.) manfaatlar negizida birlashishini ta’minlaydi. Umumijtimoiy funksiyalarning solishtirma vazni nechog‘lik katta bo‘lsa, davlatning ixtiloflarni bartaraf etish, jamiyatda murosaga kelishish, ijtimoiy aloqalarni barqarorlashtirish vositasi sifatida tutgan o‘rni shu qadar yuqori bo‘ladi. Davlatning bunday o‘rni uni o‘z amaliy faoliyatida kuch va zo‘rlik ishlatish usullaridan voz kechishga majbur qiladi. U ko‘proq umumdemokratik, taraqqiyparvar institut va g‘oyalarga, jumladan, huquqiy davlat g‘oyasi, ijtimoiy va siyosiy hayotda huquqning hukmronligi, inson huquqlariga rioya qilish, kam sonli millatlarni himoya qilish, aholining davlat va jamiyat hayotida ishtirokining turli shakllari, o‘z o‘zini boshqarish asoslarini qo‘llab-quvvatlash, matbuot erkinligi va oshkoralik, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoyalashni ta’minlash va shu kabilarga murojaat qila boshlaydi.

SHuni yana bir bor e’tirof etish kerakki, davlatning funksiyasi tushunchasi masalasida olimlar haligacha umumiy bir to‘xtamga kelmaganlar. Masalan, A. Saidov va U. Tadjixanovning fikricha, “davlatning funksiyalari uning mohiyati va jamiyatdagi vazifalarini ifoda etuvchi faoliyatning asosiy yo‘nalishlaridir”¹²¹. Z. M. Islomov funksiyalarga davlatning umumijtimoiy mohiyati va ijtimoiy burchidan kelib chiqadigan muayyan maqsadlarga erishish yo‘lidagi vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha davlat faoliyatining bosh (asosiy) yo‘nalishlari (tomonlari, ko‘rinishlari) sifatida ta’rif bergan¹²².

V. M. Korelskiy va V. D. Perevalovning fikricha, davlat funksiyalari deganda, “davlatning asosiy harakat yo‘nalishlarini, mazkur yo‘nalishlar uning mohiyati va ijtimoiy zarurligini, davlat tomonidan jamiyatni boshqarishda unga taalluqli vositalar va usullarga asoslangan maqsad va davlat vazifalarini”¹²³ tushunish kerak.

N. I. Matuzov va A. V. Malkolarning fikricha, “davlat funksiyalari deganda, davlatning tashqi va ichki faoliyatiga xos bo‘lgan asosiy yo‘nalishlarni tushunish kerak; mazkur yo‘nalishlarda davlatning sinfiy va umuminsoniy mohiyati asoslanganligi aks etadi va konkretlashadi”¹²⁴.

Ko‘rinib turibdiki, davlat funksiyasi masalasi bo‘yicha yondashuvlar turlicha, ammo ularni tahlil etib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: davlatning funksiyalari rivojlanishning ma’lum bir pog‘onasida bo‘lgan davlatning umumijtimoiy mohiyati, ahamiyati hamda xalq va jamiyat oldidagi ijtimoiy burchidan kelib chiqadigan Uning muayyan maqsad va vazifalarga erishishga qaratilgan faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir.

A. Saidov va U. Tadjixanovning fikricha, davlatning funksiyalarini ikki asosiy guruhga: ichki va tashqi funksiyalarga bo‘lish mumkin¹²⁵. Ichki funksiyalarga “qonuniylik asosida fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, ularning teng huquqliligini, jamiyat manfaatlarini ta’minlash; mulkchilikning turli shakllarini teng himoyalash; monopolizmni istisno qiluvchi bozor iqtisodiyotining rivojlanishini ta’minlash; fuqarolarning mehnat sharoitlarini yaxshilash va muhofaza qilish; fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab ma’naviy qadriyatlarni muhofaza qilish”¹²⁶ kabilar kiradi.

Tashqi funksiyalarga ushbu olimlar tinchlik va birgalikda tinch yashash uchun kurash, mamlakatni tashqaridan bo‘ladigan hujumdan mudofaa qilish, jahon hamjamiyati mamlakatlari bilan iqtisodiy, madaniy hamkorlik va siyosiy hamdo‘stlik, dunyo mamlakatlari bilan atrof tabiiy muhitni, insonlarning tinchligini muhofaza qilish bo‘yicha hamkorlikning turli shakllarini kiritadilar.

Davlat funksiyalarini tasniflashga Z. M. Islomov boshqacha yondashgan. Uning fikriga ko‘ra, funksiyalarni to‘rt asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish lozim: a) faoliyat sohalari bo‘yicha; b) amal qilishining davomiyligi bo‘yicha; v) ijtimoiy ahamiyati bo‘yicha; g) amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha¹²⁷. O‘z navbatida, birinchi guruhga kiradigan funksiyalar ichki va tashqi funksiyalarga bo‘linadi. Ichki funksiyalar davlatning mamlakat ichkarisidagi vazifalarini amalga oshirishi bilan bog‘liq. Tashqi funksiyalar xalqaro miqyosdagi faoliyat bo‘lib, bunda davlat xalqaro huquqiy munosabatlarning sub’ekti sifatida maydonga chiqadi.

M. I. Baytin va I. N. Senyakinning fikricha, “davlat funksiyalari, ijtimoiy hayotning qaysi jabhasiga qaratilgani, qaysi vazifalarni bajarishda amal qilishiga ko‘ra, ichki (iqtisod, ekologiya, fan, madaniyat, ta’lim tizimini rivojlantirish va boshqalar bilan bog‘liq) hamda tashqi (davlatni himoyalash, tinchlik va barqarorlikni ta’minlash) funksiyalarga bo‘linadi”¹²⁸.

Davlatning ichki funksiyasi masalasiga keyingi paytda chop etilgan ayrim adabiyotlarda ham e’tibor berildi. Jumladan, ayrim olimlarning yozishlaricha, O‘zbekiston davlati quyidagi ichki funksiyalarni amalga oshiradi: iqtisodiy funksiya yoki iqtisodiyotda davlatning bosh islohotchi ekanligi, ijtimoiy sohada olib boradigan ishlari, ta’lim, fan, texnika, madaniyat va aholini g‘oyaviy (mafkuraviy) tarbiyalash sohasidagi, huquq-tartibotni qo‘riqlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, mulkchilikning barcha shakllarini og‘ishmay himoya qilish, huquqbuzarlikka va jinoyatchilikka qarshi kurashish, tabiat boyliklari hamda atrof muhitni muhofaza qilish va h.k.¹²⁹

Davlat funksiyalarini tasniflashda deyarli barcha olimlar ichki va tashqi funksiyalar mavjudligini tan oladi. Lekin shuning bilan birga har bir muallif davlat funksiyalarini tasniflashda turli xil mezonlarni asos qilib oladi.

Ko‘pchilik olimlar, jumladan, S.A.Komarov, A.V.Malkolar davlat funksiyalarini quyidagicha tasniflash tarafdorlaridir:

• 
  Faoliyat sohalari bo‘yicha;
  
• 
  Amal qilish davomiyligi bo‘yicha;
  
• 
  Ijtimoiy ahamiyati bo‘yicha;
  
• 
  Amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha.
  

YUqorida ko‘rsatib o‘tilgan davlat funksiyalarining tasnifi ham o‘z navbatida bir nechta guruhlarga bo‘linib ketadi.

Davlat funksiyalari faoliyat sohalari bo‘yicha ichki va tashqifunksiyalarga bo‘linadi.

Ichki funksiyalar davlatning ichki vazifalarini echishga yo‘naltirilgan faoliyat bo‘lib, davlatning jamiyatga ta’sirining faollik darajasini ko‘rsatadi.

Tashqi funksiyalar esa xalqaro-huquqiy munosabatlarning sub’ekti sifatida ishtirok etayotgan davlat, davlatlararo miqyosdagi vazifalarni xal qilish bilan bog‘liqdir.

Olimlar o‘rtasida davlatning funksiyalarini ichki va tashqiga ajratish yuzasidan bir xil fikr mavjud emas.

Jumladan, V.M.Sыrыx davlatning ichki funksiyasiga jamiyatda huquqiy tartibni o‘rnatish va muxofaza qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish, xalq hokimiyatini ta’minlash, madaniy-tarbiyaviy, tabiatni muxofaza qilish kabi davlatning funksiyalarini kiritadi. Tashqi funksiyalarga esa himoya qilish, agressiv urushlarni olib borish, iqtisodiyot, madaniyat, maorif sohasida hamkorlik va boshqa funksiyalarini kiritadi.¹³⁰

V.M.Korelskiy ichki funksiyaga himoyalash funksiyasi, hususiy mulk himoyasi, tartibni ta’minlash, tabiat va atrof muhitni muhofaza qilish, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy va boshqa funksiyalarni kiritadi. Tashqi funksiyaga esa tashqaridan bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavfdan himoya qilish, bosqinchilik urushlarini olib borish, diplomatik a’loqalarni ta’minlash kabilarni kiritadi.¹³¹

YUqoridagilardan kelib chiqqan holda davlatning asosiy ichki funksiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  Iqtisodiy fuksiyasi
  
• 
  Ijtimoiy funksiyasi
  
• 
  Siyosiy funksiyasi
  
• 
  Huquq tartibotni ta’minlash funksiyasi
  
• 
  Tinchlik va totuvlikni ta’minlash funksiyasi
  
• 
  Ekologik funksiyasi va boshqa funksiyalar
  

Davlatning asosiy tashqi funksiyalariga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq:

• 
  boshqa davlatlar bilan hamkorlik funksiyasi
  
• 
  mudofaa funksiyasi
  

Davlat funksiyalarini amal qilish davomiyligi bo‘yicha doimiy va muvaqqat (vaqtinchalik) ga bo‘linadi.

Doimiy funksiyalar davlat mavjudligining va rivojlanishining barcha bosqichlariga xos bo‘lgan funksiyalar (masalan iqtisodiy funksiya) kiritilsa, muvaqqat funksiyalarga esa davlat o‘z oldiga qo‘ygan muayyan maqsad va vazifalarni amalga oshirishi bilan o‘z axamiyatini yo‘qotadigan funksiyalar kiritiladi.

Ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra davlat funksiyalari asosiy va asosiy bo‘lmagan funksiyalarga bo‘linadi.

Davlat funksiyalarini bunday tasniflashni ya’ni asosiy va asosiy bo‘lmagan funksiyalarga bo‘lishni ko‘pchilik olimlar tanqidiy nuqti-nazardan baholaydilar. Jumladan, V.M.Sыrыx ham davlat funksiyalarini asosiy va asosiy bo‘lmagan funksiyalarga bo‘lib tasniflashni tanqidiy jihatdan baholash kerakligini e’tirof etadi. Uning fikricha, bunday yondashuv natijasida asosiy bo‘lmagan funksiyalar "davlat funksiyasi" tushunchasining zarur belgisidan mahrum bo‘ladi, chunki bu tushuncha deydi u, har qanday faoliyat turini emas, balki faqat asosiy faoliyat turini qamrab oladi. SHuning uchun yo davlat funksiyasi tushunchasini almashtirish, yo taklif qilingan tasniflashni nomuvofiq deb tan olish kerak bo‘ladi¹³² degan xulosaga keladi.

SHuni qayd etib o‘tish lozimki, davlatning asosiy va asosiy bo‘lmagan funksiyasi o‘zaro bir birlari bilan bog‘liq bo‘lib, davlatning asosiy bo‘lmagan funksiyasi davlatning asosiy funksiyasini amalga oshirishga yordam beradi.

Davlatning barcha organlari tomonidan o‘zaro hamkorlikda bajariladigan funksiyalar asosiy funksiyalar deyilsa, ayrim davlat organlarigagina xos bo‘lgan funksiyalar esa asosiy bo‘lmagan funksiyalar hisoblanadi.

Davlat funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha quyidagilarga bo‘lish mumkin:

• 
  huquq ijodkorligi
  
• 
  ijro etish
  
• 
  huquqni muhofaza qilish
  

Huquq ijodkorligi - bu normativ-huquqiy aktlarni tayyorlash va ularni qabul qilish bo‘lib, deyarli bu faoliyatsiz davlatning boshqa funksiyalarini amalga oshirib bo‘lmaydi.

Ijro etish faoliyatiga qonun va boshqa normativ aktlarning amalda qanchalik darajada o‘z ijrosini topishi yoki topmasligi bilan bog‘liq faktlarni kiritish mumkin.

Huquqni muhofaza qilish faoliyatiga tartibni saqlash, fuqarolarning huquq va erkinligini himoya qilish, qonun va qoidalarga rioya etilishini ta’minlash, huquqbuzarliklarning oldini olish bo‘yicha chora ko‘rish, yuridik ishlarni ko‘rib chiqish va ular yuzasidan qarorlarlar qabul qilish hamda javobgarlikka tortish kabilarni kiritish mumkin.

Bugungi kunda, davlat funksiyasini amalga oshirishning yangi turi - shartnomaviy shaklining roli oshib bormoqda Bu markazlashmagan davlat boshqaruvi hamda bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan izohlanadi.¹³³

Umuman olganda, davlat funksiyalarini amalga oshirishning shakl va uslublari ko‘p. YUqorida esa biz davlat funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllarini ko‘rib o‘tdik. Bundan tashqari dalat funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy bo‘lmagan shakllari ham mavjud.

Huquqiy bo‘lmagan shakllari davlat funksiyalarini amalga oshirishda tashkiliy-tayyorgarlik ishlarining asosiy qismini qamrab oladi. Bunday faoliyat ham zarur ham huquqiy bo‘lib, u huquqiy ahamiyatli faoliyatlar bilan bog‘liq emas hamda huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarmaydi.¹³⁴

Bundan tashqari, davlat o‘zining himoya qilish funksiyasini amalga oshirish jarayonida davlat ishontirish va majburlash usullarini qo‘llaydi, iqtisodiy funksiyani amalga oshirish uchun bir qator iqtisodiy usullarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Bular: prognoz qilish, rejalashtirish, imtiyozli kreditlashtirish, moliyalashtirish, davlat subsidiyalari, istemolchilarni himoyalash va boshqalarni kiritish mumkin.