|
Umumbashariy mummolar, asosiy sohalari va ularning xususiyatlari. “Hozirgi davrning global muammolari” tushunchasi 1960-yillar oxiri – 1970-yillarning boshlarida keng tarqaldi va shundan beri ilmiy va siyosiy muomalahamda ommaviy ongdan mustahkam o‘rin oldi. Aksariyat hollarda u global sanalmagan voqealar va hodisalarga nisbatan qo‘llaniladigan atama sifatida ishlatiladi. Bunday holga milliy va umumbashariy ahamiyatga molik voqealar tenglashtirilganida, masalan, muayyan bir mamlakatning ijtimoiy muammolarini nazarda tutib, ular “global” deb nomlangan holda duch kelish mumkin.
Etimologik jihatdan “global” atamasi, “globallashuv” atamasi kabi, er kurrasi bilan bog‘liq. Ayni shu sababli butun insoniyat manfaatlariga daxldor muammolarni ham, dunyoning turli nuqtalaridagi har bir ayrim insonga tegishli bo‘lgan, ya’ni umuminsoniy xususiyat kasb etadigan muammolarni ham “global” deb nomlash odat tusini olgan. Ular jahon iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining muhim ob’ektiv omili sifatida ayrim mamlakatlar va mintaqalarning rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ularni echish aksariyat davlatlar va tashkilotlarning kuch-g‘ayratini xalqaro darajada birlashtirishni nazarda tutadi. Ayni vaqtda global muammolarning echilmay qolishi butun insoniyat kelajagi uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon vahech qaerda oson, beto‘siq kechmagan. Har doim va hammadavrlarda jamiyat oldida muayyan muammolar ko‘ndalang bo‘lib turgan. Bular, bir tomondan, tabiat stixiyasining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladigan er silkinishlari, suv toshqinlari, qurg‘oqchilik, quyoshradiatsiyasi o‘zgarishi bilan bog‘liq turli epidemik kasalliklar va hokazolar bo‘lsa, ikkinchi tomondan,inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotga oid bo‘lgan antropogen muammolardir.
Jahon taraqqiyotiga, jumladan xalqaro munosabatlarga nisbatan turli ta’sirlarning kuchayishi oqibatida global muammolar majmualari paydo bo‘lmoqda. Bu muammolarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
Ijtimoiy-siyosiy harakterdagi muammolar: yadro urushining oldini olish, qurollanish poygasini to‘xtatish, mintaqaviy davlatlararo ixtiloflarni bartaraf etish, umumiy xavfszlik tizimini tashkil etish, xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlash vositasida tinchlikni qo‘llab-quvvatlash.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar: zaif rivojlanishga va u bilan bog‘liq bo‘lgan qashshoqlik va madaniy qaloqlikka barham berish, jahon yalpi mahsulotini samarali tarzda ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishni ta’minlash, energetika, xom-ashyo va oziq-ovqat inqirozlarini bartaraf etish yo‘llarini topish, rivojlanayotgan mamlakatlarda demografik vaziyatlarni optimallashtirish, jahon okeanlarini va quruqlik atrofidagi kengliklarni o‘zlashtirish.
Insonlarning yashash muhitini yomonlashuviga sabab bo‘layotgan ijtimoiy-ekologik muammolar: ekologik xavfsizlikni ta’minlash, resurs va energiyani tejash texnologiyalarini ishlab chiqishni, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etishni, erdan oqilona foydalanishni, noyob tabiiy hududlarni saqlashni, ekologik montoring o‘tkazib borishni taqozo etadi.
Inson bilan bog‘liq muammolar: ijtimoiy, iqtisodiy va individual huquq va erkinliklarni saqlash, ochlik va epidemik kasalliklarni tugatish, insonni tabiat, jamiat va davlatdan hamda xususiy faoliyati natijalaridan begonalashuviga barham berish
Albatta, global muammolar faqat tarixda ilk bor umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarning ustuvorligini, o‘zining insoniy mohiyatini anglashni boshlagan barcha insoniyatni intellektual, moddiy va moliyaviy resurslarini birlashtirgan hodagina o‘z echimlarini topishi mumkin. Bu jarayonlar xalqaro munosabatlar, tashqi siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish sohalariga ta’sir ko‘rsatmoqda. U qadriyatlarni qayta baholash, ijtimoiy taraqqiyot mezonlari va mohiyatini qayta anglashlar bilan uyg‘un holda kechmoqda. Insoniyatning istiqboli jahon siyosati aktorlarining xususiy va umumsayyoraviy manfaatlar muvozanatlarini topishga bog‘liq.
Bu muammolarning har biri u yoki bu darajada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, huquqiy nuqtai-nazardan ilmiy taxdil etilgan. Ayni vaqtda davrimizning umumbashariy muammolarini ijtimoiy-falsafiy talqini ham ilmiyadabiyotlarda o‘z ifodasini topmoqda.
Global muammolarni ijtimoiy falsafa nuqtai nazaridan o‘rganishda dastavval ularning mohiyati, kelib chiqishsabablari, bartaraf etish yo‘llarini umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga e’tibor berilmokda.Buning uchun bu muammolarni taxlil qilishda falsafaning tarixiylik, mantiqiylik, tizimiylik kabitamoyillariga suyanilmokda. Global muammolar insoniyat rivojlanishining natijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ham oqibatidir.
Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va haletilishining murakkabligi jihatlariga ko‘ra ularniuch guruhga ajratish mumkin:
Birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati,turli mintaqa davlatlarining xilma-xil manfaatlaribilan taqozo etilgan muammolar.Ular turli davlatlar o‘rtasidagi munosabatlardan kelib chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global muammolar deb ataladi. Bu erda jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‘rnatish kabi ikki o‘ta muhim muammo farqlanadi:
Ikkinchi guruhi, “inson — jamiyat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan muammolar.Demografiya muammosi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi, ma’naviyatmasalalari va shu kabilardir.
Uchinchisi, “jamiyat — tabiat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan muammolar.Ular odamlarni energiya, yonilg‘i, chuchuk suv, xom ashyo resurslari va shu kabilar bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik muammolar, shuningdek Jahon okeani va kosmik fazoni o‘zlashtirish ham kiradi.
Global muammolarning turlari o‘zaro qanchalik farqdansa-da, bu sohalardagi umumiylik, dastavval, butun insoniyatning hayoti shart-sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir.
Ikkinchi tomondan, ular u yoki bu darajada hozirgi davrning bosh omili — fan-texnika inqilobi bilan aloqadordir, ya’ni uning oqibatidir. Bizning davrimizda fanning rivojlanishi sur’atlarig‘oyat kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari yaratishni ta’minlasa, o‘znavbatida texnika rivojlanishi ham fanda yangi o‘zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Bularning natijasi o‘laroq erishilgan kashfiyotlarmuayyan maqsadlarga xizmat qilmokda. Bu esa global muammolarning yanada o‘tkir, dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
