O’zbekiston Respublikasi Halq ta’lim vazirligi «Jismoniy madaniyat nazariyasi va sport turlari» kafedrasi

Ilgarilab borish mezonlari
Bunday mezonlar sport «forma»sining ko’rsatkichlari ortib borish darajasi bo’yicha belgilanishi bilan tavsiflanadi.

Barqarorlik mezonlari.

Sport «forma»sining ushbu mezonlari sportchi muayyan bir vaqt mobaynida qo’lga kiritgan yutuqlarni namoyish etish bilan, ya’ni u eng yuqori natijaga erishganligi yoki yuqori yutuqqa bir bahya kelganligi (masalan: eng yaxshi natijaning 100-95 % atrofida), barqarorlikni ko’rsatganligi bilan tavsiflanadi.

Sport «formasi»ni rivojlantirish mezonlari
Sport «forma»sini rivojlantirish jarayonlari fazalar xususiyatiga ega bo’ladi, hamda quyidagi uchta fazaning izchillik bilan almashtirilib turilishi tartibida kechadi:

sport «forma»sining hosil qilinishi;

sport «forma»sining (nisbatan barqaror shaklini) saqlab qolishi;

sport «forma»sining vaqtincha yo’qotilishi.

Birinchi faza – bu bazaviy imkoniyatni to’plab olish, funksional imkoniyatlarning umumiy darajasini oshirish, jismoniy sifatlarni har tomonlama rivojlantirish, zarur harakat malakalarini qaytadan tuzish bosqichidir.

Ikkinchi faza – bunda sport «forma»sining nisbatan barqarorlashgani kuzatiladi. SHunday nisbiy barqarorlik bilan ajralib turadi. Bunday hol sport yutuqlarini ta’minlovchi mexanizmni yanada rivojlantirib borish bilan bog’liq bo’ladi.

Uchinchi faza – organizm faoliyat ko’rsatish tartibining tiklanish (umumiy belgilangan daraja) tomon harakat qilishi bilan tas-diqlanadi. Basharti, biz sportchilarning bir yil mobaynida muso-baqalarga qanday ishtirok etib, qanday natijalarni qo’lga kiritganliklarini tahlil qilib chiqadigan bo’lsak, u holda sport natijalarining tebranib turishi (goh ko’tarilib, goh pasayib turishi) ni sezib olish ishi unchalik qiyin bo’lmaydi.

Sport natijalari dinamikasining quyidagi to’rtta asosiy turi mavjud ekanligi aniqlangan:

1. – «Bir cho’qqilik» egri chiziq

2. – «Ikki cho’qqilik» egri chiziq

3. – «Uch cho’qqilik» egri chiziq

4. – «Ikki cho’qqilik» egri chiziqdan iborat bo’lib, bu cho’qqilar egri chiziqlar diagrammalarida bir yillik sikldagi sport natijalari dinamikasining asosiy turlari hamda ularning sport «forma»si rivojlanish fazalari bilan ehtimol tutilgan nisbatlari ifoda etilgan misollarda yengil atletikachilar – uloqtiruvchilarning o’rtacha ko’rsatkichlari asos qilib olingan.

Sport «forma»sini nima uchun doimiy ravishda saqlab turish mumkin emasligini L.P. Matveyev quyidagicha izohlaydi:

Birinchidan, sport sohasida takomillashtirishning yetti yoki mazkur bosqichida hosil qilingan sport formasi – bu mazkur bosqich uchun (ha, faqat mana shu bosqich uchungina) optimal bo’lgan holatdir. Navbatdagi, bundan ko’ra yana ham yuksakroq bosqich uchun esa, endi u optimal bo’lgan bir holatdir. YAngi sport formasini «echib tanlash» lozim bo’ladi, shundan keyingina yangi sport «forma»si hosil qilish uchun shart sharoitlar vujudga keltiriladi.

Ikkinchidan, sport «forma»sini hosil qilish va uni saqlab qolish uchun zarur bulgan (mashg’ulot va musobaqalar) yuklamalarning jamlangan miqdorini uzoq vaqt saqlab turish sodir bo’ladi. Bunday holat organizmda ertami-kechmi baribir, moslashish mexanizmlarining haddan tashqari zo’riqib ishlashga qarshi muhofaza reaksiyasini vujudga keltiradi.

Uchinchidan, organizmda kechayotgan funksiyalar bilan jarayonlar o’rtasidagi dinamik tarzdagi murakkab muvozanat holatini saqlab turish sportchi asab tizimi uchun og’ir vazifa hisoblanadi.

SHunday qilib, sport formasining saqlab turilishi ham tashqi, ham ichki shakldagi bir talay qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’ladi.