О`збекистон республикаси хал

TABIATShUNOSLIK O’QITIShI METODIKASI ATAMALAR LUG`ATI

Azot – (lotincha Nitrogenium) N- Mendeleev davriy sistemasining V guruiga mansub kimyoviy element. Yer po’stining oirlik jiatidan 0.01% ini tashkil etadi. avoda erkin olda bo’ladi. Tuprodagi turli minerallar va organic birikmalar tarkibiga kirgan olda uchraydi.
avo tarkibida azot, kislorod, karbonat angdirid kabi moddalar bor.
Anor(arabcha anor-nar so’zining ko’pligi) – katta kanal, ari. Xorazm shevasidagi arna so’ziga to’ri keladi. Anor atamasi ba’zan atoli ot o’rnida ishlatiladi.
Masalan, Toshkentdagi Anor arii.


Ari – daryo, soy, kanal va boshalardan suorish, suv ilan ta’minlash va bosha masadlarda inson kuchi bilan chiarilgan shaxobcha . Masalan, Zaxari, Jilvonari.
Ba’zi joylarda yer ostidagi suvlar dengiz, daryo, ko’l, anor yoki ari suvlariga o’shilib ketadi.
Alyuminiy – Al-Mendeleev davriy sistemasining III guruiga mansub kimyoviy element. Alyuminiy lotincha alumen(achchitosh) so’zidan kelib chian. Alyuminiy yer po’stining oirlik jiatidan 8.8% ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin 3-o’rinda, metallar ichida esa 1-o’rinda turadi. Metall olidagi alyuminiyni 1-marta 1825-yil X.K.Ersted topgan.
Yer ostida va yuzida oltin, kumush, mis, alyuminiy, temir, granit, marmar, osh tuzi, um, gil, ko’mir, neft, tabiiy gaz kabi azilmalar bor.
Ayitovon – ayitovondoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’simliklar turkumi. Yer yuzida 600 ga yain turi shu jumladan O’rta Osiyoda 65 turi bor. O’zbekistonda 32 turi o’sadi. Tarkibida zaarli modda animonol bo’lgani uchun aytovonli o’tlolarga mol boish xavfli. Ayitovon o’rib uritilganda zaarsizlantiriladi. Ba’zi turlari xushmanzara o’simlik sifatida ekiladi.


Akula – to’ayli balilar sinfi , plastinka jabralilar kenja sinfining katta turkumi. Tanasi suyru shaklda , suv tubida yashovchi akula yassi, uzunligi 15-40 sm dan ( gigant akula ) , oirligi 14 t gacha ( gigant va kit akula ) . Dum suzgichi kuchli rivojlangan. Tishlari ko’p, o’tkir. Akula tuxumdan tirik tuadi yoki tuxum o’yib ko’payadi.


Akvarium – (lot. Agua-suv ) – suv ayvonlari va o’simliklarini tirik salash va ko’paytirish uchun foydalaniladigan shisha idish . Akvarium tubida yuvib tozalangan daryo umi solinadi . Suvini kislorodga tuyuntirish uchun akvariumda suv o’simliklari o’stiriladi, o’simliklar ar kuni 10-12 soat davomida yoritib turiladi.


Arteriya – ( yunoncha arteria-avo kanali ) yurak va aortadan chiib , o’pka alveolalarida kislorodga boyigan onni barcha a’zo va to’imalarda eltuvchi on tomirlar. Arteriya oni odam vafotidan so’ng vena tomirlariga o’tib ketadi. Arteriya devoir 3 avat ( ichki – enddeley, o’rta –muskul, tashi- parda ) dan iborat.


Ajoyib bo’zbosh - bo’yi 15-40 sm keladigan ko’p yillik o’t. Barglari tuxumsimon yoki yumalo, chetlari tekis yoki kungurali, barglarining bandi yaproidan 3 barobar uzun , poyasi kam bargli. Guli pushti binafsha rangli , ustki tomoni sertuk. Gullari poyaning uchida zich to’pgul osil iladi. Iyul- avgustda gullab , avgust-sentabrda mevasi yetiladi. Uruidan ko’payadi. ,,izil kitob “da kiritilgan.


Bu – suyulik (yoki atti jism ) ning gazsimon olati. Molekulyar ginetik nazriyasiga ko’ra , molekulalarning issilik arakati tufayli suyulik sirtidan ar anday temperaturada uzluksiz ravishda molekulalar ajralib turadi.


Bezgag – (italyancha , badbo’y avo ) – bezgag plazmodiylari o’zatadogan invasion kasallik , isitma tutishi , onga jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lishi , kamonlik, jigar va taloning kattalashuvi bilan kechadi. Kasllik solom odamga chivin chaanda, odam organizmida uning so’lagi orali o’zatuvchilar tushganda yuadi.