O’zbekiston Respublikasi Farg’ona Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti

O’zbekiston Respublikasi Farg’ona Davlat Universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti
Ekologiya va atrof muhit muhofazasi yo’nalishi
MUSTAQIL ISH

Mavzu: Suv tabiatning eng asosiy harakatlantiruvchi energiya manbaini tashkil etuvchi vosita ekanligi (fizik, kimyoviy va energetik).

Fan nomi: Suv havzalari sanitar holati
Guruh: 20.73
Bajardi: Abduhalilova Shahlo
Tekshirdi: Maqsudova Gulnoraxon
Suv havzalarining sanitary holatifanini maqsadi vazifasi va boshqa fanlar Bilan aloqasi (fizik kimyoviy energetic)
Reja:

1. 
   Suvning asriy tabiiy va kimyoviy xossalari.
   
2. 
   Xalq xo’jalikdagi ahamiyati.
   
3. 
   Okean suvlarining tarkibi.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

Tabiatdani kimyoviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz va hidsiz bo`lib, o`ta bemaza bo`ladi. Tabiatdagi suv tarkibida maium miqdorda erigan suv va lqiziq moddalar bo`ladi.
Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmalaridan (1120) iborat bo`lib, o`ziga xos bir qancha xossalarga egadir, bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan aniqlanib u esa o`z navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog`liqdir. Suv moleculasida og`irlik boyicha 11,1 l%i vodorod va 88,89% i kislorod bo`lib 2 atom vodorod va bir atom kisloroddan iborat boiadi. Molekula teng tomonli uchburchak ko`rinishda bolib, uning 105 cho`qqisida kislorod atomi, asosida esa 1 tadan vodorod atomi joylashgan.
Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og`irligiga ega bo`lmaydi. Odatda suv molekulalarining atom og`irligi 18 ga teng bolsa, ba`zilariniki 19,20,21 hatto 22 ga teng boiadi. Bunga sabab atom og`irligi 16 ga teng bo`lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li (atom birligisiz kislorod atomlari va atom og`irligi bir bo`lgan vodoroddan tashqari birligi 2 va 3 vodorod atomlari ham boiadi. Shunday bir xil elementning og`irroq atomlari izotoplar deyiladi.
Murakkab tajribalar natijasida laboratoriya sharoiti tarkibida vodorod va kislorod izotoplari bo`lgan suv yaratilgan, bunday suv og`ir suv deyiladi. Bu suv oddiy suvdan farqliroq tabiiy xususiyatlarga ega boladi. Toza havodagi tarkibida N22 016 boigan og`ir suv 20⁰S haroratda 1,1056 zichlikka (odatdagichi 0,9982), muzlash harorati -3,8⁰S, qaynash harorati 101,42⁰S boladi. Bunday og`ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi. Bug`simon ko`rinishdagi suv asosan N<sub>2</sub>0 ifodasiga ega bolgan oddiy molekulalardan iborat boiadi. Oddiy boshqa molekulalar bilan birlashmagan N<sub>2</sub>0 molekula gidrol deb ataladi. Ikki oddiy molekulalar birlashgan birikma (N<sub>2</sub>0)<sub>2</sub> digidrol deb, uch molekulasi ((N<sub>2</sub>0)<sub>3</sub> esa trigidrod deyiladi.
Suv suyuq holatida gidrol, digidrol va trigidrol qorishmasidan iborat boiadi. Suvning harorati o`zgarishi bilan oddiy va birikmalarga birlashgan molekulalar nisbati ham o`zgarib turadi. Masalan: muz asosan trigidrol molekulalaridan iborat boladi. Suv xossasidagi ba`zi anomal o`zgarishlar muzning shunday strukturasi bilan bogliqdir.
Suvning zichligi deb hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv 40S haroratda eng katta zichlikka ega, undan ko`p va kam haroratlarda esa zichlik kamayadi. Muzning zichligi suvnikidan kamdir. Demak, muz yyengilligi tufayli suv yuzasida cho`kmay turadi va issiq sovuqni yomon o`tkazishi tufayli esa o`zidan pastki qismlaridagi suvning muzlashiga yo`l qoymaydi. Bu esa suvdagi tirik organizmlarni qirilib ketishdan saqlaydi.
Suv ko`pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U yyengil harakatchan suyuqlik bo`lib, o`zi qoyilgan jismning shaklini erkin qilib qoladi. Suv qisilish ta`sirida katta qarshilik ko`rsatib, yuqori bosimga chidab, o`z hajmini deyarli kam o`zgartiradi.
Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam bo`lsa yupqa qatlamlarda rangsiz tusda qalin qatlamlarda esa havorang - kl tusda bo`ladi. Toza eritmasiz suv elektr tokini deyarli o`tkazmaydi.
Distillangan suvning muzlash harorati O⁰S, qaynash harorati 100⁰S (normal atmosfera bosimi 760 mm da) deb qabul qilingan. Suvning muzlash va qaynash harorati uning sho`rligi va atmosfera bosimiga bog`liq. Suvning sho`rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash harorati esa ortadi. Masalan, dengiz suvi 20S da muzlaydi. Suvning solishtirma issiqlik sig`imi deb, 1 gramm massali suvning 1 S da isitish uchun talab qilinadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig`imi 1,0 kal/g gard ga teng bo`lib, boshqa suyuq moddalar va qattiq jismlarnikidan yuqoridir. Masalan: muzning solishtirma issiqlik sig`imi
Antionlar Kationlar
Xlorioni Cl<sup>-</sup> Natriy ioni Na<sup>+</sup>
Sulfat ioni SO<sub>4</sub><sup>-2</sup> Kaltsiy ioni Ca<sup>+2</sup>
Gidrokarbonat ioni HC0<sub>3</sub><sup>-</sup> Magniy ioni Mg<sup>+2</sup>
Karbonat ioni C0<sub>3</sub><sup>-2</sup> Kaliy ioni K<sup>+</sup>
Quruqlikdagi suvlarning kimyoviy tarkibi Dunyo okeani suvidan keskin farq qiladi. Bu farq quruqlik suvlarida karbonatlarning okeanlar va dengizlar suvlarida esa xloridlarning ko`pligi o`z aksini topgan.
Suvning Yerdagi hayot uchun ahamiyati beqiyosdir. O`zining uzluksiz harakati tufayli suv Yer kurrasida kuzatilgan barcha tabiiy jarayonlarda ishtirok etadi. Suvning geografik qobiqdagi ishini miqdor jihatdan Quyosh radiatsiyasi bilan taqqoslasa bo`ladi. Sifat jihatdan esa uning o`rnini hech narsa bosa olmaydi.
Inson qadim zamonlardan boshlab suvdan turmush ehtiyojlarini qondirishda eng sodda usullarni ko`plab foydalanib kelgan bo`lsa hozirgi kunga kelib suv maxsus inshoat va qurilmalar yordami titilib, tabiiy yoki sun`iy ravishda tozalanib, kerak bo`lgan hollarda zararsizlantirilib ishlatilmoqda. Qishloq xo`jaligi va sanoatda suvning o`rnini hech narsa bosa olmaydi. Masalan: bug`doydan olinadigan hosilning har bir tonnasi uchun 1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t, 1 t paxta yetishtirish uchun 1000 tonnagacha suv talab etiladi. Sanoatda 1 t g`isht tayyorlash uchun 1 - 2 t, 1 tonna ko`mir qazib chiqarish uchun 3 t 1 tonna po`lat yoki qog`oz ishlab chiqarish uchun esa 250 - 300 tonna suv zarur boladi. 1 tonna sintetik tola ishlab chiqarish vaqtida esa 4000 t gacha suv talab etiladi. 1 tonna ip - gazlama tayyorlash uchun 10 t suv sarflansa, ba`zi bir sintetik tolalardan 1 tonna gazlama tayyorlash uchun 3000 t suv talab etiladi.
Suv havzalarining eng arzon transport vositasi ekanligi ham hammaga malum. Suv transportining xalq xo`jaligini rivojlantirishdagi ahamiyati beqiyosdir. Shu maqsadda dunyodagi lco`p daryolar kanallar orqali bir - biri bilan va dengizlar bilan tutashtirilgan.
Daryolar juda katta energiya manbaidir. Shu sababli ko`pgina daryolarda eng arzon elektr energiyasi beruvchi GESlar qurilgan va qurilmoqda.
Suv ob`ektlarining muhofaza maqsadlari uchun ham ahamiyati kattadir. Chunki mamlakatlar chegaralarining ko`p qismi daryolar va dengizlar orqali o`tadi. Ularni sergaklik bilan qo`riqlash uchun shu suv ob`ektlarining gidrografiyasini va suv tartibini yaxshi o`rganish talab qilinadi. O`rtacha 0,505 kkal/g.gard, havoniki - 237 kal/gard. va tuproqning 0,40 kal/g gard ga teng. Suvning harorati o`zgarishi bilan uning solishtirma issiqlik sig`imi kam o`zgaradi. Suv issiqlik sig`imining kattaligi quruqlikdagi suvlarning sovushi va isishi jarayonlarida shuningdek, butun yer kurrasi iqlimining hosil bo`lishida muhim rol o`ynaydi.
Suvning yaxshi erituvchilik xususiyati sababli uning tarkibi doimo ko`p yoki oz miqdorda erigan moddar bo`ladi. Erigan moddalar kontsentratsiyasi ko`pincha mg/1 larda ifodalanadi. Suvda erigan magniy va kaltsiy birikmalarining bolishi uchun qattiqligini ta`minlaydi. Qattiqlik darajasi graduslarda o`lchanadi: 1 1 suvda 10 mg kaltsiy oksidi va 14 mg magniy oksidi bolsa u 1 gradus qattiqlikka teng boladi. 8 dan kam qattiqlikka ega bo`lgan suv yumshoq 8 dan 16 gacha o`rtacha qattiq va 16 dan katta bolsa qattiq suv hisoblanadi. Qattiqligi 12 dan kam bolgan suv ichish uchun yaroqlidir. Qattiq suv texnik maqsadlar uchun yaroqsiz ular metallar sirtida korrogiyani tezlashtiradigan zararli qatlamlar hosil qiladi.
Suvda vodorod ionlari juda kam boladi. Kimyoviy toza suvda vodorod ionlari uning qisman disotsiatsiyasi (H<sub>2</sub> O - H + OH) natijasida paydo boiadi.
Tabiiy suvlarda vodorod ionlari kondentratsiyasi asosan ko`mir kislotasi dissotsiatsiyasiga bog`liq boladi. (H<sub>2</sub> S0<sub>3</sub> - HS0<sub>3</sub> + H) vodorod ionli (H) eritmasi kislota xususiyatlarini ifodalovchisi bolsa, gidroksil ioni (OH) esa ishqoriy xususiyatlarni ifodalaydi. Kimyoviy toza suvda ikkala ion bir xil miqdorda boladi. Shu sababli u neytroldir. Bu neytrol reaktsiyada vodorod ionlari kontsentratsiyasi 10-7 g/1 ga teng boladi.
Odatda suvdagi vodorod ionlari kontsentratsiyasi manfiy belgili o`qli logorifm daraja ko`rsatkichi bilan va kontsentratsiya miqdori raqam bilan ifodalanadi. Shunday qilib neytral, reaktsiyali suvda rN>7 boladi. Agar rN<7 bolsa reaktsiya kislotali (achchiq), fN>7 bolsa ishqorli (nordon) boladi. Tabiatdagi suvlarda rN 6,5 dan 8,5 gacha oraliqdagi qiymatlar kuzatiladi.
Tabiiy suvlarning asosiy ionlarga quyidagilar kirib, ularning to`rttasi musbat zaryadlangan (kationiar), 4 tasi manfiy zaryadlangan (anionlar)dir.
3. Dunyo okeanidagi suv eritmadan iborat bo`lib uning tarkibida 44 ta element borligi aniqlandi. Suvda ayniqsa tuzlar ko`p. Okean suvi bundan tashqari gazlar va organik yo`l bilan paydo bo`ladigan moddalar bilan to`yingan.
Suvda erigan mineral moddalar miqdoriga qarab suvning sho`rligi aniqlandi. Suv sho`rligi %, hisobida, ya`ni 1 kg da suvida necha gramm tuz borligiga qarab o`lchanadi. Okeanlarning ochiq qismlarida suv sho`rligi o`rta hisobda 35% ga teng, ya`ni 1 kg suvda 35 g tuz bor. Okean suvining ko`pgina xossalari achchiq - sho`rligi solishtirma og`irligining va boshqalar shu suvdagi tuz miqdoriga bog`liq. Shu bilan birgalik mutloqa sof (toza suv) tuproq hosil qilish temperaturasi ta`sir etmagan tog` jinsi kabi unumsiz bo`ladi. Tabiiy dengiz suv esa unumdordir.