O‘zbekiston respublikasi davlat soliq qo‘mitasi farg‘ona soliq kolleji “tasdiqlayman”

Domla Mir Hattot

Daraxt borki, unga qush qo‘nadi, uy borki, unga, albatta, mehmon keladi. Mehmon mo‘tabar bir zot, binobarin uni kutib oluvchi mezbon o‘quvli, yaxshi fazilatli bo‘lishi kerak. Mehmon mezbon aloqalarining ko‘ngilni ravshan yoki xira qiladigan tomonlari bor. Isrofgarchilik, manmanlik, laganbardorlik va tilyog‘lama-lik, xasislik qilish, ta’magir bo‘lish ko‘ngilni xira qiladigan tomonlaridir.Ko‘ngilni ravshan qiladigan tomoni esa odamgarchilik qilish, insonparvarlik, ahillikni mustahkamlash, saxiy, odobli, xushmuomala bo‘lish. Biz ana shu salbiy tomonlarni yo‘qotish va ijobiy tomonlarni kuchaytirish orqaligina yoshlarimizni mehmon-navozlik ruhida tarbiyalay olamiz. Har qanday badjahl mezbon ham, mehmon oldida muloyim, xushtavoze bo‘lishga harakat qiladi. Mehmonni kiygan kiyimiga qarab toifaga bo‘luvchilar katta xato qiladilar. Mehmon kim va qanaqa kiyinishidan qat’iy nazar, bari bir u mehmon, u inson. Eski davrlarda mehmonni boy va kamba-g‘alga bo‘lish odat bolgan. Voqea: XIX asrning oxirida Toshkentlik Tojiboyvachcha to‘y qiladi. Kelgan mehmonlarni boy va kambag‘alga bo‘lib o‘tqazadi.Boylardan ortgan sarqit taomlarni kambag‘allar dasturxoniga qo‘ydiradi. To‘yga o‘sha davrning allomalaridan Mirza Ali Mahsum ham taklif etilib, u mehmonlarning boy va kambag‘alga ajratib o‘tkazilayotganini ko‘radi. Alloma to‘ydan chiqib, to‘y qiluvchining darvozasiga bir parcha qog‘oz yopishtirib ketadi.To‘yga keluvchilar yozuvni o‘qib, to‘yxonaga kirmay ketaveradilar.

Darvozaga ushbu she’r yopishtirilgan edi:

Boy kelsa bolaxonaga deydilar,
Kambag‘alni – otxonaga deydilar.
To ‘yingiz muborak bo‘lsin Tojiboy,
Xudoyim bersin, sizga do‘zaxdan joy!

Mehmonni o‘zbek shuning uchun ham sevadiki, mehmondo‘stlik katta rganism-axloq maktabi. Bir tomondan u kishini xushfe’l, muruvvatli qilib tarbiyalasa, ikkinchi tomondan ro‘zg‘orshunos bo‘lish, uy tutish, rasamadli va pokiza bo‘lishga o‘rgatadi.

O‘zi pastkash, lekin mehmon huzurida boyligi bilan maqtanadigan shaxslar ham bo‘ladi. Bularnikiga yaxshi mehmon bir keladi-yu, rgani safar o‘ylanib qoladi. Sa’diy Sheroziy quyidagi baytini ana shunday mezbonlarga qarata aytgan bo‘lsa kerak:
Past kishini mol-u dunyo ko‘tarmas beshak,
Eshak atlas to‘qimi bilan ham eshak.

Ko‘rinib turibdiki, mezbonlik baxtiga sazavor bo‘lishlik juda qiyin va katta burch ado etishni talab etadi. Shu sababli ham mehmonxona ko‘rmagan va umrida o‘zi biror marta ham mehmon kutishga ulgurmagan yoshlarimiz uchun mezbonlik vazifalarining ayrim tomonlari, qoidalari va yo‘l qo‘yilish ehtimol bo‘lgan xatolar to‘g‘risida eslatib o‘taman.

Aytaylik, uyingizga mehmon keldi. Siz uni loyiq ehtirom va hurmat bilan qarshi olasiz. Dasturxon yozib, bisotingizda nimaki yaxshi narsa bor o‘rtaga qo‘yasiz. Aslini olganda, mehmon sizning osh-noningizni deb emas, o‘zingizni deb, sizning yaxshi qiliqlaringizni, xushfe’lligingizni qo‘msab, suhbatingiz orzusida sog‘inib keladi.Sizning ham shu kungi barcha xatti-harakatlaringiz, fikr-u zikringiz faqat bir narsaga mehmonni iloji boricha yaxshi kutishga, uni xushnud qilishga qaratilgan.”Qobusnoma” asarining “Mehmon chaqirish va mehmon bo‘lish haqida”gi bobida yosh mezbon uchun shunday nasihat yozilgan:
“Ey, farzand, mehmonga minnat qilmagin, ochiq yuz bilan gapirgin. Har bir kishi sening mehmoning bo‘lsa, shodlik bilan taomingni yesin. Lekin o‘zing sharobni kam ichgil, mehmondan ilgari mast bo‘lmagil va hamma vaqt ochiq yuzli bo‘lgil, kulib turgil. Ammo behuda kulma, ko‘p kulish bir nav devonalikdir”.
Yosh oilalarda taom tayyorlashni bilmaslik, mehmonni ko‘ngildagidek kutib olmaslik oqibati er va xotin o‘rtasida kelishmovchilik, dilsiyohlik, katta janjallar chiqib ketishiga sabab bo‘ladi. Mana shunday kelishmovchiliklar yig‘ilib-yig‘ilib sitamga aylanib ketadi. Bir sudyaning aytishiga qaraganda, ajralish uchun ariza ko‘tarib kelayotganlarning anchasi yangi turmush qurayotganlar ekan va ular turlicha arzimas sabablar ko‘rsatishar ekan. Kuyov kelinni ovqat pishira olmaslikda ayblasa, kelin kuyovni o‘tin yorib bermaslikda ayblaydi.
Hurmatli o‘quvchilarimiz masalaning shu tomonini chuqurroq tahlil qilishsa foydadan holi bo‘lmasdi
Endi bir oz chet ellik mehmonlar, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqsak. Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakati xalqlari dona-dona qilib pishirilgan guruchlarni xush ko‘radilar. Mongoliyaliklar go‘shtli taomlarni ko‘proq iste’mol qilishadi. Markaziy Afrika xalqlari ko‘proq sabzavot iste’mol qilishadi. Shvedlar, turklar shirinlikka o‘ch bo‘lishadi.Koreya,Vengriya, Hindiston, Vetnam va Meksikadan kelganlar achchiq taomlarni xush ko‘rishadi. Skandinaviya mamlakatlari, Yaponiya, Yangi Zelandiyaliklar ko‘proq baliq iste’mol qilishadi. Nemislarga ko‘proq tortlar va buterbrodlar ma’qul tushadi, fransuzlar uchun xilma-xil sardaklar yaxshi. Italyanlar makaron mahsulotlarini xush ko‘rishadi. Ularni lag‘mon bilan siylash soz bo‘ladi.
Janubiy Amerikaliklar ko‘proq makkajo‘xori taomlarini, Shimoliy Amerikadan kelganlar esa sosiska, muzqaymoq, sutni xush ko‘radilar. Barcha musulmon mamlakatlaridan kelgan mehmonlar dasturxonida cho‘chqa go‘shti solingan taom bo‘lmasligi lozim.
Hindistonliklar mol go‘shti yeyishmaydi. Shimoliy Hindiston, Pokiston, Afg‘oniston, Erondan kelgan mehmonlarga barcha o‘zbek taomlari manzur bo‘laveradi. Inglizlar, livanliklar, tibetliklar quyuq damlangan choy ichadilar, barcha Evropa mamlakatlari, Afrika, Amerika, Turkiyada qora qahva ichish udumga aylangan. Vetnamdan tortib to Yaponiyagacha bo‘lgan barcha mamlakatlarda ovqatni bir juft cho‘p bilan yeyish odat. Gollandiya va Belgiyada pishloqni xush ko‘rishsa, Bolgariya va Yugoslaviyada kabob ko‘proq iste’mol etiladi. Vengriyada qalampir do‘lma birinchi o‘rinda turadi.
Mana shu ayrim misollarning o‘ziyoq sizga mehmonlarni xursand qilish uchun bir vosita bo‘lish mumkin.
Mehmonga rganis qoidalari. Mehmonga o‘z vaqtida yetib boring, ba’zilar “Bu ochidan o‘lgan ekan-da”, deb o‘ylamasligi uchun atayin kech kelishadi-da, yana dard ustiga chipqon deganlaridek, yana kinoyali kulgu bilan “O‘h-hu, jamoat jam-ku! Biz kechikib qolganga o‘xshaymiz” deb qo‘yishadi. Bu hoi ko‘proq o‘zi to‘g‘risida juda yuqori flkri bo‘lgan kibrli shaxslarda uchraydi. U barchani bezovta qiladi.
Mehmondorchilikka yuvinib, taranib, ozoda kiyinib rganis lozim. Ish kiyimida rganis yaramaydi. Lekin zeb-ziynatga berilish, o‘tkir hidli atir sepish, ortiqcha pardoz-andoz bilan o‘zini “ko‘z-ko‘z” qilib rganis ham yaramaydi. Ayniqsa, etagi kalta va tor ko‘ylak kiyib rganis o‘zbekcha mehmondorchilikka sira ham to‘g‘ri kelmaydi. Keksa odamlar huzurida o‘tirib turishni ham hisobga olish va nazardan qolmaslikka harakat qilish zarur.
Ziyofat choydan boshlanadi. Choy quyuvchi choyni qaytargach, dastlabki piyoladagi choyni o‘zi ichadi, so‘ng o‘ng qo‘lida choy beradi yoki dastlabki piyolani yoshi ulug‘ mehmonga uzatadi. Taom tanovvuli yaxna taomlardan boshlanadi. Bunda salatlar qoshiq bilan olinib, har kim o‘z oldiga qo‘yilgan likopchaga soladi va sanchqi bilan yeydi. Yaxna go‘sht sanchqi bilan olinib, pichoq bilan kesib yeyiladi. Pichoq o‘ng qo‘lida, sanchqi chap qo‘lida kesiladi, pichoq ishlatilmasa sanchqi o‘ng qo‘ida bo‘ladi.
XI asrning tarixchisi, buyuk adabshunos olim Bolosog‘unli Yusufning “Saodatga yo‘llovchi bilim” nomli asaridan bir parchani keltiramiz.
“Bir to‘yimli ovqat va ichimlikni rganis o‘zingni beqadr qilmagin. Nafsni saqla, kishilarning pasti bo‘lma. Nafsing uchun nafsingning quli bo‘lma. Men juda ko‘p ko‘rganmanki, qadr topgan kishilar ham nafsini tiya olmagani uchun yuz tuban ketdilar. Elda ulug‘lik topgan kishilarni ham nafsi qul qilib er tishlatdi. Ko‘p boylarni ko‘rdim, ularni ham nafsi tutqin bo‘ldi, ular ham xonavayron bo‘lib, qashshoqlashib qoldilar. Ey nafsi g‘olib, sen nafsingga ilinsang, undan qutulib bo‘lmaydi.Sen qaysi ziyofatga borsang ham odob bilan ovqat yegin.Tartib qoidalarni bilmaydigan, farosatsiz, badfe’l kishi tartibli kishini ko‘rsa boshi gangiydi. Boshqa odam oldida turgan narsani cho‘zilib oluvchi bo‘lma, o‘z qarshingga qo‘yilganini ol va ye. Zinhor betoqat va yengiltak bo‘lma. Nima olsang tishla, maydalab chayna, issiq oshni og‘zing bilan puflama. Kishining ko‘ngli bamisoli yupqa shisha bo‘ladi, uni juda avaylab ehtiyot qil, uni qo‘zg‘atma, sinadi. Kishining ko‘ngli qolsa, yaqinlik uziladi.
Ovqatni me’yori bilan ye, ko‘p ovqat yema: Ko‘p ovqat yeydiganlarning ovqati rganis‘ladi, ovqati balo kishi esa doim dardmand bo‘ladi. Issiqlik oshsa, darhol sovuqlik ichib, o‘zing yengillashtir, sovuqlik oshadigan bo‘lsa, issiqlik bilan tuzat. Insonni hayvondan farqlaydigan narsalardan biri – o‘z mijoziga qarab ovqat yeyish. Nazar solsang, tabiblar yaxshi aytibdilar: kishi ovqatni oz yesa, salomat bo‘ladi.
Yevropacha dasturxon tuzash va mehmon kutish. Nonushta. Har bir stul to‘g‘risiga ikkitadan likopcha qo‘yiladi: biri o‘rtadagi yaxna ovqatlar uchun, ikkinchisi suyuq ovqat keltirilganida kosani qo‘yishlari uchun.Birinchi likopchaning o‘ng tomoniga qoshiq bilan pichoq chap tomoniga sanchqi qo‘yiladi. Birinchi likopchaning ustiga salfetka qo‘yilib, shu likopchaning oldi tomoniga bittadan rgani qo‘yiladi.
Tushlik. Tushlik dasturxonini tuzaganda har bir mehmon uchun uchtadan likop qo‘yiladi. Biri yaxna ovqatlardan solib yeyish uchun, ikkinchisi quyuq issiq ovqat uchun, uchinchisi non, somsa solib qo‘yib yeyish uchun. Bunda yaxna ovqat likopchasi alohida, quyuq ovqat va non somsa uchun likopchalar ustma-ust qo‘yilib, ustiga salfetka taxlanadi. Bir juft qo‘yilgan likopchaning o‘ng yoniga bukilgan tomonini tepaga qilib ikkita qoshiq (suyuq va quyuq) ovqatlar uchun ikkita pichoq (biri go‘sht kesishga biri mevaga) qo‘yiladi likopchaning chap yonida esa ikkita biri kattaroq biri kichiqroq sanchqi bo‘lsin. Beriladigan ichimliklarning turiga qarab ryumka va fujerlar likopchaning old tomoniga qator qilib teriladi.
Kechki ovqat.Dasturxon xuddi tushlikka tuzalganidek, alohida e’tibor berilishi quyuq-suyuq ovqatlar donga-don, hamirga-hamir bo‘lib qolmasin. Masalan: mastava bilan palov, chuchvara bilan manti, qovurma bilan kabob berish xato hisoblanadi. Suyuq ovqat tanovvul qilganda kosani chap qo‘lga olib, og‘izga yaqinlashtirib yoki kosaning o‘zidan xo‘plab ichish uyat hisoblanadi.
Xushmuomalaga ehtiyoj sezmaslik uchun bag‘oyat yuksak fazilat sohibi bo‘lish lozim, deyishadi. Xushmuomalalik odamni atrofdagilar uchun foydali va yoqimli qiladi: u ishda va turmushda juda zarur. Xushmuomalalik keskin vaziyatlarni yumshatadi, janjalni oldini oladi, o‘zini tutishni ham o‘rgatadi, hurmat va muhabbatga yo‘l ochadi. Xushmuomalalikni o‘rganish mumkin, lekin buning tug‘ma bo‘lgani undan ham yaxshiroq. Xushmuomalalik kishidasn gap-so‘z va harakatni nazorat qilishni talab etadi.
Xushmuomalalik qoidalariga ko‘ra:
Rasmiy idoraga bosh kiyimda kirish va baland ovozda gapirish ;
Shovqin solish, atrofdagilarga halal berish va g‘ashiga tegish;
Boshqa millatni yerga urish;
Birovning kamchilik va xatolaridan kulish;
Suhbatdoshni haqorat qiluvchi so‘zlar aytish;
Xat yoki sov’gani qaytarib yuborish;
Hamsuhbatning yaqin kishisi haqida mensimay gapirish;
Birovlarning sumkasini ochish, ochiq bo‘lsa, ichiga qarash, begonalarni cho‘ntagini titkilash;
So‘ramay boshqalar stoliga teginish, ichidagilarning joyini o‘zgartirish, tortmalarni titish, begona shkaf, buffet va qaznoqlarni ochish MUMKIN EMAS!
Shuningdek, o‘zi haqida yaxshi fikr va ishonch uyg‘otishni istagan odam kamtar, beg‘araz, tartibli bo‘lishi lozim. Agar uncha yaqin bo‘lmagan kishi sizga yaxshilik qilsa, minnatdorchilik belgisi sifatida tort, bir dasta gul yoki biror shirinlik berish va yuborish mumkin.
O‘zini tutish qoidalari
Jamoat joylarida:
Kiyimini, o‘zini tartibga keltirish, galstugini, soch turmagini to‘g‘irlash, tirnoq tozalash (bu faqat uyda, mehmonxonada yoki maxsus joylarda mumkin);
Soch tarash tarash va hurpaytirish;
Jimjiloqda tish tozalash;
Barmoq qirsillatish;
Kaftni bir-biriga ishqalash;
Kiyimni tortqilash;
Hirgoyi qilish;
Suhbat chog‘ida:
Qo‘lni cho‘ntakka solib, ortga qilib, yoki ko‘krakda qo‘llarni chalishtirib turish yoki o‘tirish;
Qo‘l siltab gapirish;
Yelka qisish’
Inkor ma’nosida bsoh chayqash;
Nutqni turli imolar bilan bezash;
Suhbatdoshga elka o‘girish;
Esnash, teztez soatga qarash;
Biror narsa o‘ynab o‘tirish MAN ETILADI!