O’zbekiston Respublikasi Buxoro Davlat Unversiteti

Soliqqa tortish usullari uch xil ko’rinishda amalga oshirilib. Ular quyidagilarga: 
- soliqqa tortishning kadastrli; - deklaratsiya; - manba oldidan soliqqa tortish usullariga 
ajratiladi. 
Soliqlarni to’lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonunchiligida har bir soliq turining 
byudjetga to’lash muddatlari belgilangan. Soliqni to’lash muddatlari deganda soliq to’lovchilarning 
davlat byudjeti oldida soliq majburiyatlarining bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to’lash 
muddatlari o’z mohiyatiga ko’ra ikki xil ko’rinishga ega: avans (bo’nak) to’lovlari va haqiqiy 
daromad olinganidan keyingi to’lovlar. 
Soliqni to’lash tartibida esa:soliqni yo’naltirilganligi (byudjetga yoki byudjetdan tashqari 
fondlarga), soliqni to’lash vositasi (milliy valyuta, so’mda yoki boshqa mamlakatlar milliy 
valyutasida. O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valyuta, 
so’mda to’lanishi mumkin) hamda soliqni to’lash shakllari (naqd pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi. 
Soliq yuki - soliq to’lovchining muayyan vaqt oralig’idagi faoliyati natijasida to’lagan 
soliqlarini yig’indisini ifodalaydi. Bunda soliq to’lovchilarning to’laydigan barcha soliqlar va 
soliqsiz majburiy to’lovlarining yig’indisini ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to’lovchilar 
zimmasiga qancha to’g’ri kelganligini aniqlash ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to’g’ri 
soliqlarda soliq og’irligi aynan soliqni byudjetga hisoblab o’tkazuvchi soliq to’lovchilar zimmasiga 
tushsa, egri soliqlarda esa soliq yuki soliqni to’lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat) larni 
iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi yuridik va jismoniy shaxslar bo’yicha 
soliq yukining bir yilda byudjetga to’langan barcha majburiy to’lovlar yig’indisi bilan aniqlash 
mumkin. Soliq yukining darajasi o’z navbatida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya 
darajasiga, davlatning vakolatli funksiyalarni qo’llashiga, qolaversa bozor munosabatlarining 
rivojlanishini va ijtimoiy harakat doirasiga bevosita bog’liq bo’ladi. 
Soliqlarni yuridik va jismoniy shaxslar undirish jarayonida beriladigan imtiyozlar natijasida 
soliq yukini soliq to’lovchilarning biridan ikkinchisiga yuklash jarayoni kuzatiladi. Shu o’rinda 
soliq bo’yicha soliq to’lovchilarga soliq yukini tartiblash yoki mantiqan aytganda me’yorlashtirish 
muammosi yuzaga keladi. 
Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko’rinishlari mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, 
mezodarajadagi soliq yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodarajada ifodalanganda 
butun mamlakat miqyosida ifodalanib, asosiy ko’rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig’ida davlat 
byudjetiga kelib tushgan soliqlar yig’indisini ana shu vaqt oralig’ida yaratilgan YaIM yoki MD ga 
nisbati olinadi. Mezodarajada ifodalanganda alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga to’g’ri 

keladigan soliq yuki ifodalansa. Mikrodarajada esa aniq bir olingan sub’ektga to’g’ri keladigan 

soliq yuki ifodalanadi. 
Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, asosan, ularning stavkalari darajasining 
miqdori bilan belgilanadi. Respublika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq 
stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan biri bo’lib turibdi. 
Soliq stavkalari respublika va mahalliy byudjetlar xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlashda 
muvozanat darajasini hamda xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy imkoniyatlarini belgilaydi. Demak, 
ular moliya-byudjet munosabatlarini sog’lomlashtirish bilan chambarchas bog’liqdir. Soliq 
stavkalari korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaganlari holda, moliya-byudjet 
munosabatlarining pul muomalasiga ko’rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham kerak. 
Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohatining muhim jihatini tashkil etadi. 
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o’rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq 
stavkasi deganda soliq ob’ektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan 
me’yor tushuniladi. 
Soliq stavkasining ahamiyati soliq ob’ektini qancha qismi qanday miqdorda majburiy to’lov 
sifatida byudjetga undirishining xarakterlaydigan masalaga javob beradi. 
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq ob’ekti, soliq birligi va soliq normalariga 
asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. 
Soliq stavkalaridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vositasi sifatida 
foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyozlarini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga rag’batlantirish rolidan foydalaniladi. 
Soliq stavkalari ikki xil ko’rinishda: qat’iy stavkalarda va nisbiy (foiz) stavkalarda 
ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’iy stavkada belgilangan holda soliq ob’ektiga nisbatan qat’iy so’mda 
belgilanadi. Masalan, er solig’ining har bir gektari uchun qat’iy so’mda soliq miqdori o’rnatilgan. 
Yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda 
soliq miqdori belgilangan. 
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob’ekti o’rtasidagi bog’liqliq darajasiga qarab soliq 
stavkalarini proporsional, progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin. 
Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazaridan bir necha 
turlariga ajratiladi. 
Soliq stavkalarining biri bu proporsional soliq stavkalari bo’lib, bu soliq stavkalarini asosiy 
mohiyati shundan iboratki, yuridik yoki jismoniy shaxslardan oboroti, foydasi yoki boshqa bir 
soliq ob’ektining bir xil turida yangi qo’llashdan muhim xususiyati shundaki, soliq to’lovchi ega 
bo’lgan foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini hajmi (summasi) qancha 
bo’lishidan qat’iy nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo’llaniladi. 
Masalan, divedend uchun barcha soliq to’lovchilari uchun soliq stavkasi 10 foiz qilib 
belgilangan. Bundan tashqari, qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi ham bugungi kunda proporsional 
soliq stavkasi hisoblanadi. Har qaysi soliq to’lovchi qancha oborotga (realizatsiya) ega bo’lishidan 
qat’iy nazar 20 foiz stavka bo’yicha soliq to’laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan olinadigan 
mol-mulk solig’i bo’yicha ham proporsional soliq stavkasi qo’llaniladi. Respublikamiz soliq 
tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga soliq uning ob’ekti 1000 
so’m bo’lganida ham 100000 so’m bo’lganida ham soliq stavkasi o’zgarmay qolaveradi, ya’ni soliq 
ob’ektining o’zgarishi soliq stavkasining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi. 
Proporsional soliq stavkasi o’zgarmas soliq stavkasi bo’lib, uning miqdori (foizi) soliq 
ob’ektining hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga (oborotga) ega bo’lgan 
soliq to’lovchilar uchun qulay soliq stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to’lovchilar uchun 
noqulaylik tug’dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini 
bajarmaydi. 
Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi hisoblanadi. Progressiv soliq 
stavkasi, mohiyati jihatidan proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal qilib, unga 
muvofiq soliq to’lovchilarning daromadlari, foydasi yoki oboroti ortib borishiga muvofiq tarzda 
soliq stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida buni 

O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan jismoniy 

shaxslardan olinadigan daromad solig’i misolida ko’rishimiz mumkin. Bunga muvofiq, jismoniy 
shaxslarning olgan daromadi oshib borishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi 
oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy olgan daromadi eng kam ish haqining besh 
baravarigacha miqdoridan 10 foiz stavkada, eng kam ish haqining besh baravaridan o’n 
baravarigacha bo’lgan qismidan 16 foiz stavkada, eng kam ish haqining o’n baravaridan ortgan 
qismidan esa 22 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan (2011 yil uchun). 
2011 yil 1 yanvardan boshlab jismoniy shaxslardan jismoniy shaxslarning ish haqlari, 
mukofot pullari va boshqa daromadlari summalaridan soliq quyidagi miqdorda undiriladi: 
-

eng kam ish haqining besh baravari miqdorigacha -daromad summasining 10 foizi; 

-

eng kam ish haqining besh baravari miqdoridan (+1so’m) o’n baravari miqdorigacha - 

eng kam ish haqining olti baravari miqdoridan olinadigan soliq + besh baravaridan oshadigan 
summaning 16 foizi; 
-

eng kam ish haqining o’n baravari miqdoridan (+1so’m) va undan yuqori miqdoridan - 

eng kam ish haqining o’n baravari miqdoridan olinadigan soliq + o’n baravaridan oshadigan 
summaning 22 foizi. 
Demak, bundan ko’rinadiki, progressiv soliq stavkasida soliq ob’ektining oshib borishiga 
mutanosib ravishda soliq stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko’pgina iqtisodiy 
adabiyotlarda progresiv soliq stavkasi deganda faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad 
solig’i bo’yicha stavkalar keltiriladi. 
Bundan tashqari progressiv soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida ham 
keng foydalanadi, masalan, respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq me’yoriy muddatlarda 
o’rnatilmagan yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan stavkaning ikki baravari miqdorida 
soliq undirish belgilangan bo’lib, 2011 yilda yuridik shaxslar mol-mulk solig’i stavkasi 3,5 foiz 
bo’lgani holda, ularning me’yoriy muddatlarda o’rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq 
undiriladi. 
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy progressiya va murakkab progressiya. 
Oddiy progressiyada soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha ob’ektga nisbatan 
qo’llaniladi, murakkab progressiyada esa soliqqa tortish ob’ekti qismlarga bo’linadi, ularning har 
biri o’z stavkasi bo’yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan stavkalar butun ob’ektga nisbatan emas, 
balki bundan oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo’llaniladi. Yuqorida keltirgan 
misolimiz, jismoniy shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murakkab progressiyadir. 
Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bizningcha, bu soliq stavkalari soliq 
to’lovchilarning daromad olish manfaatdorligini rag’batlantirmaydi, shuning uchun progressiv soliq 
stavkalarini qo’llaganda muayyan chegaraga qadar soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan 
holda so’ngra regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to’lovchilar manfaatlariga mos keladi. 
Shuning bilan birgalikda ta’kidlash lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan 
iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida ahamiyatga ega. 
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq stavkasi uchun neytral holat 
xarakterli bo’lsa, progressiv soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini xarakterlaydi, ya’ni 
progressiv soliq stavkalarida byudjet manfaati ko’proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan 
adolatlik tamoyilining amal qilishini ta’minlash maqsadida regressiv soliq stavkalaridan 
foydalaniladi. 
Regressiv soliq stavkasida soliq to’lovchining soliqqa tortiladigan daromadi, oboroti, mol-
mulk qiymati kabi soliq ob’ektining ortib borishi bilan soliq stavkasining kamayib borishi 
ifodalanadi. Bundan ko’rinadiki, regressiv soliq stavkasi progressiv soliq stavkasi nisbatan teskari 
iqtisodiy hodisani ifodalaydi. 
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq stavkasi asosan soliqlarning 
rag’batlantiruvchilik rolini oshirish maqsadida qo’llanilib, bu asosan korxonalarning mahsul
(xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag’batlantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan: 
Foyda solig’i bo’yicha: 

13 
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy hajmida o’zi ishlab chiqargan 

tovarlar eksportining erkin konvertatsiyalanadigan valyutaga eksport qilish ulushiga bog’liq holda 
daromadga soliq solishning regressiv shkalasi amal qiladi. Eksport ulushi: 
- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo’lganida - belgilangan 
stavka 30 foizga kamayadi; 
- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko’p bo’lganida - belgilangan stavka 2 
baravarga kamayadi. 
Mol-mulk solig’i bo’yicha: 
- realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizga qadar bo’lganida - belgilangan 
stavka 30 foizga kamayadi; 
- realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan ko’p bo’lganida - belgilangan stavka 2 
baravarga kamayadi. 
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag’batlantirishga qaratilgan qator 
imtiyozlarning mavjudligi milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni o’z mahsulotlarini eksport qilishga 
yo’naltiruvchi asosiy omil bo’lib hisoblanadi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyen yagona soliq stavkalarini joriy etish to’g’risida 
bahsli munozaralar davom etib kelayapti. 
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ular
amaliyotida soliq stavkalarini tabaqalashtirilgan holda qo’llanilishini guvohi bo’lishimiz mumkin. 
Chunki, soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini yuzaga chiqishi asosan uch xil ko’rinishda 
yuzaga chiqadi. Bular soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq ob’ektini kamaytirish), soliq 
to’lovchilari soliqdan ozod etish hamda soliq stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi. 
Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimi hamda iqtisodiyotning real 
sektori uchun ham foydali bo’lsada, ammo, bu jarayonda eng asosiy muammo soliq stavkalarini
tabaqalashtirish mezonidir. 
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to’g’ri va egri soliqlar holatiga e’tibor beradigan 
bo’lsak, egri soliqlarga nisbatan to’g’ri soliqlarda soliq stavkalari ko’proq tabaqalashgan. Buning 
asosiy sababi, bizningcha, soliqlarning rag’batlantiruvchilik roli asosan to’g’ri va egri soliqlar 
orqali yuzaga chiqadi, shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to’g’ri va egri 
soliqlar orqali korxonalarni turli xil faoliyat bo’yicha rag’batlantiriladi. 
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan asosan suv 
manbalarining tejab tergab foydalanish hamda davlat byudjetini daromad bilan ta’minlash sifatida 
kiritilgan bo’lib, uni tabaqalashtirishda ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv 
resurslaridan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va suvlarni paydo bo’lish manbalariga 
ko’ra tabaqalashtirilgandir. Buni yuqoridagi jadvaldan ko’rish mumkin. Unga e’tibor beradigan 
bo’lsak, xo’jalik jarayonida eng ko’p suv iste’mol etiladigan sohalar hamda boshqa sohalar 
bo’yicha suv manbaiga ko’ra har bir birlik suv hajmi uchun tiyinlarda soliq stavkalari belgilangan 
va bu soliq stavkalarini yillar bo’yicha oshib borayotganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. 
Тo’g’ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig’i ham korxonalarning o’z tasarrufidagi 
va foydalaniladigan mol-mulklarining samarali foydalanishga undash va byudjet manfaati nuqtai 
nazaridan kiritilgan bo’lib, mol-mulk solig’i bo’yicha soliq asosan proporsional holda o’rnatilgan 
bo’lib u hozirgi (2011 yildan) kunda 3,5 foizlik stavkadan belgilangandir. 
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida to’g’ri soliqlardan tashqari egri soliqlar ham amal 
qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llaniladi. 
Qo’shilgan qiymat solig’i eng asosiy soliq turlaridan biri bo’lib, bu asosan oborotdan 
olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o’rniga kiritilgandir. Qo’shilgan qiymat solig
bo’yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo’llanilgan bo’lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 
foizlik va nollik stavka bo’yicha soliq undirilmoqda. Ayrim turdagi iste’molda muhim bo’lgan 
oziq-ovqat mahsulotlari uchun 10 (15) foizlik tabaqalashtirilgan stavka ham joriy etilgan bo’lib, bu 
2000 yilda bekor qilindi. 
Egri soliqlardan yana bir turi bo’lgan aksiz solig’i bo’yicha ham tabaqalashtirilgan soliq 
stavkalari qo’llanilgan bo’lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa 

soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq to’lovchilar sohalar yoki soliq to’lovchilarning 

joylanishiga qarab emas, balki aksiz solig’iga tortiladigan tovarlar ro’yxati bo’yicha 
tabaqalashtirilgandir.
Umumiy xulosa qilib aytganda soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng 
muhim asosiy muammolaridan biri bo’lib, o’ta nozik va katta ahamiyatga ega bo’lgan masala 
hisoblanadi, chunki, unda davlat byudjeti va soliq to’lovchilarning manfaatlari aks etgandir. 
 Soliqlarni prognoz qilishda soliq to’lovchining shaxsiy hisob kartochkasi, solishtirma 
dalolatnoma, soliq qarzi, ortiqcha to’langan summa, oldindan to’langan summa, penya, umidsiz 
qarz kabi tushunchalardan foydalaniladi. 
Soliq to’lovchining majburiyatiga muvofiq davlat byudjetiga va davlat maqsadli 
jamg’armalariga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning har bir turi bo’yicha hisoblangan, 
(qo’shimcha yoki kamaytirishga hisoblangan), to’langan (undirilgan), qaytarilgan (amaldagi 
qonuchilikda belgilangan tartibda soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning bir turidan boshqa 
turiga o’tkazilgan), to’lov muddati kechiktirilgan (bo’lib-bo’lib to’lash imkoni berilgan) va 
hisobdan chiqarilgan, soliq tekshiruvlari natijasida qo’shimcha yoki kamaytirishga hisoblangan 
summalar, shuningdek penya va jarimalarning hisoblangan hamda to’langan (kechilgan) 
summalarining hisobi yuritiladigan Davlat soliq qo’mitasi tomonidan belgilangan elektron 
shakldagi hujjat – soliq to’lovchining shaxsiy hisob varaqasi deb yuritiladi. Solishtirma