O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al – xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti telekommunikatsiya texnologiyalari” fakulteti

2.3. Kutubxona tarixi. O’zbekiston hududidagi ilk va hozzirgi kutubxonalar.
Kutubxona — bosma va ayrim qo’lyozma asarlardan ommaviy foydalanishni ta’minlovchi madaniy-ma’rifiy va ilmiy muassasa; muntazam ravishda bosma asarlar to’plash, saqlash, targ’ib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborot-bibliografiya ishlari bilan shug’ullanadi, ommaning madaniy saviyasini oshirishda faollik ko’rsatadi. Kitobxonlarga xizmat ko’rsatish kutubxonaning asosiy faoliyati bo’lib, qolgan barcha faoliyatlar (kitob fondini butlash va uni tashkil etish, fond mazmunini yoritish, uni kitobxonlarga yetkazish kabilar) asosiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Kitobxonlarga xizmat ko’rsatishning asosiy maqsadi ularni axborot va adabiyotga bo’lgan talablarini imkon boricha to’liq qondirish va adabiyot tanlashlariga yordam berishdan iborat. Har bir kutubxona o’z turiga ko’ra kitobxonlarni tabaqalarga bo’lib, alohida kitobxonlar guruhlariga ajratgan holda xizmat ko’rsatishni tashkil qiladi. Adabiyotlar targ’ibotining barcha shakl va usullari kitobxonlar talabini imkon qadar to’liq va tezkorlik bilan qondirishga qaratiladi.

Yozuvning paydo bo’lishi va hujjatli manbalarni, ayniqsa, qo’lyozma va keyinchalik bosma kitoblarning ko’payishi kutubxonalarning yuzaga kelishi va rivojlanishiga sharoit yaratdi. Kutubxonalar yozma yodgorliklarni saqlovchi xazina sifatida juda qadimda paydo bo’lgan. Miloddan avvalgi II-ming yillikda sopol bitiklari saqlangan kutubxonalar bo’lgan. Miloddan avvalgi VII asr o’rtalarida Sharqdagi ko’p saroylarda, Qadimgi Misr va Rim ibodatxonalari qoshida kutubxonalar bo’lgan. Qadimgi davrdagi Kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya (Iskandariya) kutubxonasidir.

G’arbiy Yevropada ilk o’rta asrlarda movastr va ibodatxonalar qoshida kutubxonalar tashkil etilgan. Kitob bosishning ixtiro qilinishi kutubxonalar rivojlanishida yangi davrni boshlab berdi. Sarbonva, Geydelberg universitetlari qoshida, shuningdek, Vatikan kutubxona, Parijdagi Kirollik kutubxona kabi kutubxonalar paydo bo’la boshladi.

O’zbekiston hududida miloddan avvalgi 1-ming yillikning so’nggi asrlarida dastlabki kutubxonalar paydo bo’lgan. Dastlabki kutubxonalar hukmdorlar saroylarida va ibodatxonalarda tashkil etila boshlangan. Turon xalqlari Misr, Eron, Yunon va ularga qo’shni bo’lgan xalqlar bilan yaqin aloqalar o’rnatgan, o’sha davrlardagi mavjud qo’lyozmalar bilan ham tanish bo’lgan. O’zbekiston xalqlarining qadimiy yozma yodgorliklari saqlanmagan. Beruniyning xabar berishicha, kitob xazinalari va ularni saqlovchilar turli istilolar davri (VII—IX asrlar) da yo’q qilib yuborilgan. IX—X asrlarda O’rta Osiyoda fan va madaniyat rivojlandi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch va boshqa yirik shaharlar hukmdorlari saroylarida Kutubxonalar barpo etildi. Ayniqsa, Buxoroda ko’p kutubxonalar mavjud bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Ulardan eng mashhuri, eng boy va yirigi Somoniylar sulolaviy kutubxonasi edi. Madrasa va masjidlar qoshida ham kutubxonalar bo’lgan. Mo’g’ullar istilosi arafasida Marv shahrida 10 ta yirik kutubxona bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. XIII asrda Samarqand, Buxoro, Farg’ona, Balx va boshqa shaharlar madaniyat markazlari, olimlar to’planadigan joy bo’lib, ularda yirik kutubxonalar mavjud edi.

XIV asrning II-yarmidan O’rta Osiyoda madaniy hayotning yangidan yuksalishi kutubxonalaring qayta tiklanishida ham namoyon bo’ldi. XIV asr oxirida Shayx Muhammad Porso umum uchun ochgan maskan vaqf kutubxonasi tarzida XIX asr 40-yillarigacha faoliyat ko’rsatgan. Buxoro, Samarqand, Qarshi, Xiva va boshqa shaharlardagi katta madrasalarda kutubxonalar bo’lgan, ularning fondlari madrasaning qadimiyligi va nufo’ziga qarab turlicha bo’lgan. Ba’zi tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Beruniy, Ibn Sino, Firdavsiy, Zamaxshariy, Umar Xayyom qabilarning shaxsiy kutubxonalar, Alisher Navoiyning qimmatbaho qo’lyozmalarga boy yirik kutubxonasi, Abdurahmon Jomiyning shaxsiy kutubxonasi mashhur bo’lgan. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Buxoroda 3 ta eng boy shaxsiy kutubxona bo’lib, ulardan qozi Muhammad Sharif Sadr Ziyoning kutubxonasi bizgacha to’liq saqlanib qolgan. XX asr boshlarida mahalliy o’zbek va rus ziyolilari general Jo’rabek, Dukchi Eshon nomi bilan mashhur Muhammadali xalfa Sobir o’g’li, V. L. Vyatkin, vrach G. M. Semenov, Abdurauf Fitrat va boshqalarning shaxsiy Kutubxonalari bo’lgan.

XX asr 10-20 - yillari Turkiston hududida 2 ta xalq kutubxonasi, bir necha shahar kutubxonalari va boshqa mavjud bo’lgan. Mahalliy aholi vakillari milliy yo’nalishdagi 2 ta kutubxona va madrasalar huzuridagi kutubxonalardan foydalangan. Shu kutubxonalar o’z davrida davlat kutubxonasini tashkil etishda asosiy negiz bo’lib xizmat qildi. Hozirda ommaviy, ilmiy va maxsus kutubxonalar tizimi shakllangan va faoliyat ko’rsatib kelmoqda.

O’zbekiston Respublikasida kutubxonaning ommaviy, ilmiy va maxsus turlari bor. Ommaviy kutubxonalar adabiyotlarni saralash va keng kitobxonlar ommasiga yetkazish, faoliyatida turli kitobxonlar guruhlariga mo’ljallangan kitoblarni targ’ib qilish va o’qishni boshqarishda faol va ta’sirchan usullarni qo’llaydi. Bu guruhga O’zbekiston Madaniyat ishlari vazirligi tizimidagi shahar va qishloq kutubxonalari, kasaba uyushmalarining korxonalardagi kutubxonalari, klublar, madaniyat uylaridagi kutubxonalar kiradi.

Ilmiy va maxsus kutubxonalar fan, iqtisodiyot va madaniyatning turli tarmoqlaridagi olimlar va mutaxassislarga xizmat ko’rsatadi, shuningdek, oliy va maxsus o’quv yurtlari talabalarining ehtiyojlarini qondiradi. Ilmiy kutubxonalarga yirik davlat, akademiya, universitet va tarmoqlar kutubxonalari; maxsus kutubxonalarga texnika kutubxonalari, muassasalar, ilmiy tadqiqot institutlari, oliy o’quv yurtlari va ho.ka. Kutubxonadagi kutubxonalar kiradi. Saqlanayotgan adabiyotlar tarkibiga qarab kutubxonani universal, ko’p sohali va soha kutubxonalariga ajratish mumkin. Kutubxonalar o’z navbatida, faoliyati, mintakaviy darajasiga, mansubligiga qarab yana turlarga bo’linadi (milliy kutubxona, davlat kutubxonasi, viloyat kutubxonasi, o’smirlar kutubxonasi, qishloq xo’jaligi kutubxonasi va boshqalar). Fantexnika taraqqiyoti sharoitida alohida kutubxona kitobxonlarning talablarini qondirishga qodir emas. Shuning uchun kutubxonalarni birgalikda faoliyat ko’rsatish jarayoni ko’zatilmoqda. Bu kutubxona tarmoqlarini markazlashtirishda namoyon bo’lmoqda.

Har qanday kutubxonaning asosiy vazifasi kitob fondini jamlash, joylashtirish hamda kitobxonlarga xizmat qilishdan iborat. Kitob fondini jamlash uchun ushbu kutubxonaga kerakli nashrlar muntazam kuzatib boriladi, aniqlanadi va ularni kutubxonaga olish Kutubxona kol-lektori orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, yirik kutubxonalar bosma nashrlarning to’liq yoki qisman nazorat nusxasini olish xuquqiga ega, shuningdek, ular uchun mamlakat ichida va chet mamlakatlardan kitoblar sotib olish imkoni yaratiladi. Kitobxonlarga xizmat ko’rsatish darajasi kutubxona fondini to’liq to’plashga birmuncha bog’liq.

Kitob fondini to’g’ri tashkil qilish (hisobga olish, joylashtirish, saqlash va kitobxonga yetkazish) kitobxonga adabiyotdan foydalanishni, Kutubxona-chiga esa kitobxonga tez xizmat ko’rsa-tishni, fondni ijtimoiy mulk sifa-tida saqlashni ta’minlaydi.

Zavonaviy ilmiy texnika taraqqiyoti kutubxonalar ishini murakkablashtirmoqda. Ko’gtlab bosma asarlarni ishlab chiqarishning beqiyos darajada o’sishi kutubxonalar oldiga ko’p hajmdagi nashrlarni tanlash, saralash va oqilova saqlash, kompyuterdar vositasida izlab topish va tezda kitobxonga yetkazish masalalarini ko’ndalang qo’yadi.

Kutubxonalar faoliyati sharoitidagi o’zgarishlar avvalgi sermehnat an’anaviy kutubxona texnikasini mexanizatsiyalash va av-tomatlashtirish bilan almashtirish vazifasini dolzarb qilib qo’ymoqda. 50— 60- yil lardan kutubxonalarni texnika bilan ta’minlash birmuncha o’sdi. Ayrim kutubxona ichki jarayonlari (yirik kutubxonalarda ko’p kitoblarni harakatlantirish) konveyer va ko’targichlar yordamida amalga oshiriladi, kitob fondlaridan birgalikda foydalanishda zavonaviy uslublarni qo’llash, eng yangi texnika (jumladan, EHM)dan foydalanish va boshqa qo’llanilmokda. Yangi kutubxona anjomlari joylardan unumli foydalanishni, kutubxonachi mehnatining unumdorligini oshirishni ta’minlamoqda, kitobxonlarni adabiyotlar ustida ishlashini yengillashtirishga yordam bermoqda hamda ishlab chiqarish estetikasi talablariga to’liq javob beradi.

Zavonaviy texnika kutubxonachini qo’l mehnatidan ozod etib, uni asosiy vazifasi — kitobxonlar bilan madaniy tarbiyaviy ishlar olib borishga ko’proq vaqt ajratishga imkon yaratmokda. Dunyodagi eng yirik kutubxonalar: AQShning Kongress kutubxonasi (Vashington), Britaniya kutubxonasi (London); Fransiya, Avstriya, Shvetsiya, Yaponiya va boshqa mamlakatlarning milliy kutubxonalari, Rossiyadagi Rossi davlat kutubxonasi (Moskva), Rossiya milliy kutubxonasi (Sankt-Peterburg) va boshqa, O’zbekistonda O’zbekiston milliy kutubxonasi, O’zbekistonning asosiy kutubxonasi, O’zbekiston milliy universitetining asosiy kutubxonasi, "Turon" kutubxonasi va boshqalar.

XULOSA

Bugungi kunda hayotimizning har bir sohasida internet tehnologiyalaridan foydalanmoqdamiz.Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda. Internet tehnologiyalarining muhim elementlaridan biri bo’lgan Web- tehnologiyalar ham taraqqiy etib boryapdi. Hozirda ixtiyoriy inson Web-texnologiyalarning inson hayotining ta’lim, kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar, bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda. Web-dasturlash fani asosida turli dasturlash tillari yordamida Web-saytlar yaratish mumkin. Har bir dasturlash tilining o’ziga hos afzallik va kamchiliklari bor. Ushbu qo’llanmada ularni farqli tomonlarini ko’rib o’tdik.

Web sahifa Internet tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, ularni soni soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma’lumotlarni turli xillarini: matn, grafik, tasvir, video, audio ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web Internet resurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan Web sahifa orqali tegishli ma’lumotlarni to’ldirish foydalanuvchining qanchadan-qancha vaqtini tejash imkonini beradi. Shu bois matematika va informatika yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web texnologiyalarni alohida kurs sifatida o’qitila boshlandi.

Bu fanni o’zlashtirishga bo’lgan chuqur intilish kelajakda yaratilajak zamonaviy axborot texnalogiyalarini saviyasini ko’tarishi shubhasiz.