O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari va Кommunikatsiyalarini Rivojlantirish Vazirligi

O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari va Кommunikatsiyalarini Rivojlantirish Vazirligi

Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi

Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti.

MUSTAQIL ISH

Mavzu:Metamalumotlar standardlari

Guruh: _______________

Bajardi:________________

Tekshirdi:________________

Toshkent 2021

Mundarija

1. 
   Metamalumotlar xaqida tushuncha
   
2. 
   Metama’lumot xususiyatlari
   
3. 
   Metama’lumot turlari va standartlari
   
4. 
   Xulosa
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Metama’lumot keng foydalaniladigan tushuncha boʻlib axborot tizimlari

va resurslaridan foydalanish, ularni yaratish, ta’riflash, saqlash bilan

shugʻullanuvchi mutaxassislar tomonidan qoʻllanilib ma’lumot toʻgʻrisidagi

ma’lumot koʻrinishida ta’riflash mumkin. Birlamchi metama’lumotlar asosan

geografik ma’lumotlarni boshqarish va mosligini ta’minlovchi hamda

mutaxassislar tomonidan foydalanib kelingan. Ushbu mutaxassislar uchun

metama’lumot tushunchasi sanoat yoki fan standartlari toʻplami hamda axborot

tizimlaridagi ma’lumotlarni identifikatsiyalash, taqdim etish, moslash,

boshqarish, bajarish va foydalanish uchun kerak boʻladigan ma’lumot sifatida

koʻrilgan.

Umumiy koʻrinishda metama’lumotni belgilangan vaqtda istalgan

darajada istalgan axborot ob’yekti toʻgʻrisida aytish mumkin boʻlgan barcha

ma’lumotlar yigʻindisi sifatida tushunish mumkin. Bu oʻrinda axborot ob’yekti

inson yoki axborot tizimi tomonidan murojaat qilinishi yoki boshqarilishi

mumkin boʻlgan diskret birlashma. Ob’yekt yakka element, bir nechta elementlar

birlashmasi, butun ma’lumotlar bazasi yoki tizim koʻrinishida boʻlishi mumkin.

Barcha axborot ob’yektlari uchta asosiy hususiyatlarga ega boʻlib bularga

mazmun, kontekst va tuzilish kiradi. Ushbu xususiyatlarning barchasi

metama’lumotlarda aks ettirilishi kerak boʻladi:

- Mazmun: ob’yekt nimani oʻz ichiga olishini yoki nima toʻgʻrisida ekanligi

bilan bogʻliq boʻlib axborot ob’yektining ichki jihati xisoblanadi.

- Kontekst: ob’yektning yaratilishi va keyingi xayot sikli davomi bilan

bogʻliq boʻlib axborot ob’yektining tashqi jihati xisoblanadi.

- Tuzilish: yakka yoki bir nechta elementlar birlashmasi koʻrinishidagi

axborot ob’yektining ichidagi bogʻliqliklarning rasmiy toʻplami.

Barcha ob’yektlar ularni yaratilish, boshqarish va foydalanish holatlari

natijasida vujudga keladigan ma’lum metama’lumotlarga ega boʻladi. Aksariyat

xollarda metama’lumotlar axborot ob’yektlarini tartiblash, tavsiflash,

topish va murojaat qilish imkoniyatini oshirish uchun yaratilgan qoʻshimcha

ma’lumot tushunchasi sifatida qoʻllaniladi. Metama’lumotlar sifat, izchillik

va moslikni ta’minlash maqsadida odatda soha standartlari yordamida tartibga

solinadi.

Kutubxona metama’lumotlarini rivojlantirish birinchi navbatda

resurslar toʻplamiga fizik murojaat qilish imkoniyatini ta’minlashga

qaratilgan. Kutubxona metama’lumotlari indeks, annotatsiya va Англо-Америcан

Фрамеwорк) ma’lumotlar tuzilishi standartlari hamda kabi ma’lumotlar qiymati standartlariga muvofiq yaratilgan bibliografik yozuvlarni oʻz ichiga oladi. [3] Xozirgi kunda metama’lumotlar nafaqat inson balki metama’lumotlarni qazib olish, yigʻish va veb skanerlash avtomatlashtirilgan tizimlari tomonidan ham yaratilib

kelinmoqda. Metama’lumotlarni avtomatlashtirish jarayoni kengayib borishi

bogʻlangan ochiq ma’lumotlar va Wэб texnololgiyalarni amalga tadbiq etilishi bilan muqarrardir.

Arxiv va qoʻlyozma metama’lumotlari izlash yordamchilari, katalog yozuvlari

va indekslari kabi qiymat qoʻshuvchi arxiv tavsiflarini oʻz ichiga oladi. Arxiv

ma’lumotlari tuzilishi standartlariga МАРC

(АМC) formati, Энcодед Арчивал Десcриптион (ЭАД), Десcрибинг Арчивес: А

cонтент Стандард (ДАCС) ma’lumotlar mazmuni standartlari kiradi.

Yaratilishi yoki yoʻnalishi boʻyicha bogʻliq boʻlgan lekin turli muzey, arxiv

va kutubxona repozitoriylari oʻrtasida taqsimlangan materiallarni

birlashtirish maqsadi ma’qul boʻlishiga qaramasdan bunday tashabbuslar

muvoffaqiyatga erishmagan. Barcha turdagi toʻplam va materiallarni tavsiflash

uchun yetarli boʻlgan yagona metama’lumot standarti mavjud boʻlmay eng toʻgʻri

metama’lumot standartlari toʻplami va uskunalarini tanlash, mazkur

standartlar asosida aniq va toʻgʻri metama’lumotlarni yaratish nafaqat ma’lum

materiallar toʻplamini yaxshi tavsiflash imkonini beradi balki xar xil soha

standartlari asosida yaratilgan metama’lumotlarni bogʻlash imkoniyatini

beradi. Kutubxona, arxiv va muzey soha yoʻnalishi tomonidan yaratiladigan

metama’lumotlarda axborot ob’yektining tuzilishi muxim rol oʻynaydi.

Hujjat va nashr shakllari sanoat standartlari va normalariga aylangan.

Masalan, izlanuvchi akademik monografiyadan foylalanganida u tabiiy

ravishda monografiya mundarija, boʻlim sarlavhalari va tartib raqamlaridan

tashkil topishini tushunadi. Kompyuterlarning ma’lumotlarni qayta ishlash

quvvati oshishi bilan mashina oʻqish oladigan metama’lumotlarni yaratish va

ulardan foydalanishda tuzilishning roli oshib bormoqda. Axborot sohasi

mutaxassislarining fikricha axborot ob’yektining tuzilish darajasi yuqori

boʻlsa mazkur tuzilmani izlash, boshqarish va boshqa axborot ob’yektlari bilan

bogʻlash jarayonida qoʻllash imkoniyati oshadi. [4] Tuzilishni qoʻlga kiritish,

hujjatlashtirish va kuchaytirish imkoniyati faqat ma’lum turdagi

metama’lumot tomonidan qoʻllab-quvvatlansagina amalga oshiriladi. Axborot

ob’yektiga foydalanuvchi tomonidan bevosita murojaat qilishda

metama’lumotlar quyidagi vazifalarni bajaradi:

- ma’lumot qiymatining xaqiqiylik va toʻlalik darajasini tasdiqlaydi;

- ma’lumot qiymatining mazmunini oʻrnatadi va hujjatlashtiradi;

- bir yoki bir nechta ma’lumot ob’yektlari oʻrtasidagi tuzilish

bogʻliqliklarni aniqlaydi va foydalanadi;

- turli foydalanuvchilar uchun intellektual kirish nuqtasini taqdim

etadi;

- odatda an’anaviy usulda yetkaziladigan ma’lumotni yetkazish

imkoniyatini yaratadi.

Metama’lumotlar faqatgina resurslarni tavsiflash va aniqlashda

foydalanilmaydi. Repozitoriylar toʻplamlarni boshqarish, qoʻshish, saqlash va

foydalanish bilan bogʻliq metama’lumotlarni yaratadi. Mavjud resurslar

toʻgʻrisidagi yozuvlar, koʻrgazma kataloglar, litsyenzion kelishuvlar va ta’lim

metama’lumotlari shunday turdagi metama’lumotlar sirasiga kiradi. Virtual

muzeylar, elektron kutubxonalar va arxiv axborot tizimlari kabi birlashgan

axborot resurslari xaqiqiy toʻplamning raqamli koʻrinishini va uning

tavsifini oʻz ichiga oladi. Resurslar tarkibiga bunday turdagi

metama’lumotlarni kiritish metama’lumotlarning toʻplamlarni boshqarish va

ularning intellektual yakdilligini ta’minlashda muhimligini tasdiqlaydi.

Metama’lumot tushunchasi repozitoriylardan tashqarida qoʻllanilganda

yanada keng ma’noga ega boʻladi. Internet resurs provayderi metama’lumot

tushunchasi sifatida veb-saytni oson topilishini ta’minlash maqsadida ҲТМЛ

meta teglariga kiritiladigan ma’lumotlarga murojaat qilishi mumkin.

Rasmlarni raqamlashtiruvchilar esa metama’lumot sifatida raqamli faylning

sarlavha qismiga rasm fayli toʻgʻrisidagi ma’lumot, qayta ishlash jarayoni,

rasmning muallifliq huquqlari toʻgʻrisida ma’lumotlarni tushunishi mumkin.

Raqamli ma’lumotlarni arxivlovchilar metama’lumot tushunchasi sifatida

170raqamli ma’lumotni saqlash va koʻlami, xaqiqiyligi hamda yaxlitligini

hujjatlashtirish uchun kerak boʻladigan mazmun, qayta ishlash, saqlash va

foydalanishga doir ma’lumotlarni tushunadi. Metama’lumotlar

ma’lumotlarni samarali izlash va saqlash ishonchliligini ta’minlash uchun

shaxsiy ma’lumotlarni boshqarish va raqamli arxivlashda muxim xisoblanadi.

Yuqoridagi turli koʻrinishlarda metama’lumot axborot ob’yektini nafaqat

aniqlash va tavsiflash uchun xizmat qiladi balki ob’yekt ishlashi, funksiyalari

va foydalanishi, boshqa axborot ob’yektlari bilan aloqalari, vaqt oraligʻida

boshqarilishini xujjatlashtirishga xizmat qiladi.

Muzeylar, arxivlar, kutubxonalar va boshqa axborot saqlovchi

resurslarning professional va madaniy vazifalari turlicha boʻlganligi

sababli metama’lumotlar toʻgʻrisidagi nazariy va amaliy tushunchalar sezilarli

darajada farq qiladi. Axborotlar bilan ishlovchilar uchun juda katta

miqdordagi metama’lumotlar standartlari va yondashuvlari mavjud. Tor

doiradagi jamiyatlar tomonidan juda batafsil metama’lumotlar standartlari

ishlab chiqilgan boʻlib ularning xar biri oʻziga xos boʻlgan maqsadiga hamda

umumiy ma’lumot elementlarini bogʻlashga xizmat qiladi. Masalan, МАРC,

Agar ushbu standartlardan toʻgʻri va toʻliq foydalanilsa ular yordamida ma’lumotlarni saqlash va foydalanishni batafsil hujjatlashtirishni ta’minlovchi juda boy metama’lumotlarni yaratish imkoniyati mavjud. Bunday metama’lumotlarni

yaratish va ularga xizmat koʻrsatish jarayoni kompleks boʻlib koʻp vaqt va

resurslarni talab etadi. Aksincha, standarti istalgan soha vakilari tomonidan axborot resurslarini tavsiflash va izlash mumkin boʻlgan nisbatan kichik va umumiy koʻrinishdagi metama’lumot elementlarini belgilaydi. [5] Bunday turdagi standartlar turli xil tavsiflovchi metama’lumotlarni oʻzaro faoliyatini ta’minlash uchun kerak.

Nisbatan siyrak elementlariga ega, ДCМЕС kabi standart yordamida yaratilgan

metama’lumotlar yaratish va xizmat koʻrsatishda arzonligi bilan afzallidir.

Metama’lumotlar funksionalligining asosiy jihatlarini aks ettirish

uchun ularni aniq kategoriyalarga ajratish kerak: administrativ, tavsiflovchi,

saqlovchi, texnik va foydalanish.

Odamlar yordam berish uchun teglardan foydalanadilar tasnif, egalik belgisi, eslatma chegaralarva belgilang onlayn identifikator. Teglar so'zlar, tasvirlar yoki boshqa aniqlovchi belgilar shaklida bo'lishi mumkin. Jismoniy dunyodagi teglarning o'xshash misoli muzey ob'ektni belgilash. Odamlar matnli matndan foydalanganlar kalit so'zlar ga ma'lumotlarni tasniflash va ob'ektlar kompyuterlardan ancha oldin. Kompyuterga asoslangan qidirish algoritmlari bunday kalit so'zlardan foydalanishni yozuvlarni o'rganishning tezkor usuliga aylantirdi.

Tagging o'sishi tufayli mashhurlikka erishdi ijtimoiy xatcho'plar, rasm almashishva ijtimoiy tarmoq veb-saytlar. Ushbu saytlar foydalanuvchilarga oddiy kalit so'zlar yordamida tarkibni tasniflaydigan yorliqlar (yoki "teglar") yaratish va boshqarish imkoniyatini beradi. Teglarni o'z ichiga olgan veb-saytlar ko'pincha teglar to'plamlarini quyidagicha namoyish etadi bulutlarni belgilang,^[5] ba'zi bir ish stoli dasturlari kabi. Barcha foydalanuvchilar teglarini birlashtirgan veb-saytlarda individual foydalanuvchi teglari ular uchun ham, veb-sayt foydalanuvchilarining keng jamoatchiligi uchun ham foydali bo'lishi mumkin.

Taglash tizimlari ba'zan ikki turga bo'linadi: tepadan pastga va ostin-ustin. Tepadan pastga taksonomiyalar dizaynerlarning vakolatli guruhi tomonidan yaratilgan (ba'zida a shaklida boshqariladigan lug'at), shu bilan birga pastdan tepaga taksonomiyalar (deyiladi folksonomiyalar) barcha foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan. Ushbu "yuqoridan pastga" va "pastdan yuqoriga" ta'rifini a orasidagi farq bilan aralashtirib yubormaslik kerak yagona ierarxik daraxt tuzilishi (unda har bir elementni tasniflashning bitta to'g'ri usuli mavjud) qarshi bir nechta ierarxik bo'lmagan to'plamlar (unda buyumni tasniflashning bir necha usullari mavjud); ikkala yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga taksonomiyalarning tuzilishi ierarxik, ierarxik bo'lmagan yoki ikkalasining kombinatsiyasi bo'lishi mumkin. Ba'zi tadqiqotchilar va ilovalar ma'lumot olishda yordam berish uchun ierarxik va ierarxik bo'lmagan yorliqlarni birlashtirib tajriba o'tkazdilar.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda metama’lumotlar sifat, izchillik

va moslikni ta’minlash maqsadida odatda soha standartlari yordamida tartibga

solinadi. Kutubxona metama’lumotlarini rivojlantirish birinchi navbatda

resurslar toʻplamiga fizik murojaat qilish imkoniyatini ta’minlashga

qaratilgan. Kutubxona metama’lumotlari indeks, annotatsiya va Англо-Америcан

Фрамеwорк) ma’lumotlar tuzilishi standartlari hamda kabi ma’lumotlar qiymati standartlariga muvofiq yaratilgan bibliografik yozuvlarni oʻz ichiga oladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Murtha Baca, Introduction to Metadata, Third Edition, Getty Research
Institute, Los Angeles. 2008
2. Pinoli P. et al. Metadata management for scientific databases //Information
Systems. – 2019. – Т. 81. – С. 1-20.
3. Hoffman G. L. Organizing Library Collections: Theory and Practice. –
Rowman & Littlefield, 2019.
4. Darvishi L., Abam Z. Metadata Standards for Museum Objects: Presenting a
Model for Organizing and Documenting Information about Carpets as Museum
Objects //Collections. – 2020. – Т. 16. – №. 3. – С. 298-319.
5. Kononova O. V., Prokudin D. E. The Approach to the Meta-description of the
Interdisciplinary Research Terminological Landscape //CEUR Workshop Proceedings.
– 2020. – Т. 2543. – С. 234-246.