O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al – xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg’ona filiali telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim

III.BOB. MEXNAT MUHOFAZASI.

Bu yo’nalish bo’yicha bitiruv ishinig mazmuni maxsusligini hisobga olgan xolda, ya’ni kompyuter programmasini ishlab chiqish, ilmiy tekshirish ishiga yaqin to’g’ri, chunki u yoki bu ishlar ma’lum belgilangan ish joyida olib boriladi. Shu sabali tadbirlar ishlab chiqishda ish joyini qulaylashtirish (komfort) borasiga katta ahamiyat berilishi lozim. Bu vaqtda havo sifati qo’rsatgichlariga, yoritilganlik va shovqin, hamda kompyuter jixozlarni xavfsiz ishlashiga katta ahamiyat beriladi.

Ish joyini tashkil qilinishiga quyiladigan talablar.

Ish joyini tashkil qilishga kirishishdan oldin, bitiruv ishida, programmalar qanday maqsad uchun ishlab chiqilayotgani va qaerda ishlatilishi, ishlab chiqarish, (kutubhonalar tzimida) ko’rsatilishi lozim. Bu esa kompyuterda ishlashda paydo bo’ladigan barcha xavflarni yaxshi baholashni ta’minlaydi. Shundan so’nggina kompyuter sinflariga bog’liq bo’lgan masalalar hamda ularni joylashtirish, bir kompyuter uchun maydonni aniqlash, ish joyini inventarlar bilan ta’minlash. (stol, stul, shkaf va boshqalar) masalalar ko’riladi, bundan tashqari kompyuter ishlashida paydo bo’ladiga xavfli va zararli faktorlar analiz qilinadi. Bu bo’limda quyidagi masalalar yoritiladi:

-xonaning lozim bo’lgan maydonini va unga qo’yiladigan talablar;

-stol, stullarga qo’yiladigan talablar (o’lchami, balandligi);

-kompyuterda ishlashda antropometrik o’lchamlarni hisobga olish;

-monitor ekranida ko’zga bo’lgan optimal masofa;

-kompyuterda ishlashning olinish sabablari.

Kompyuterda ishlash sharoitiga qo’yilgan talablar

Kompyuter xonalariga qo’yilgan talablar

-xonada iqlim;

-mikroiqlim parametrlari va ular tavsifi;

-xona havo muhitini xolati;

-havoning sifat tarkibi;

-ish zonasida chang va boshqa ifloslantiruvchi moddalarni bo’lishi;

elektromagnit maydoni va rentgent nurlanishi;

-xonalarda havo almashtirish;

-tabiiy shamollatish;

-sun’iy shamollatish;

-havoni kondenstiyalash.

Yoritish

-tabiy yoritish;

-quyosh radiastiyasini xona mikroiqlimiga ta’siri;

-xonalarni rangli bezash, quyosh radiastiyasidan himoyalashdir;

-sun’iy yoritish;

-sun’iy yoritish sistemasi;

- yoritgichlarni tanlash;

-sun’iy yoritishni me’yorlash.

Ishlab chiqarish shovqini

Shovqinni xosil bo’lishi sabablari:

-kompyuter xonalarida ishlab chiqarish shovqinini me’yorlash;

-to’suvchi konstrukstiyalarni va xona ichki devorlarini izolyastiyalash.

1.5.Elektr xavfsizligi

-elektr tokidan zararlanish xavfi;

-kompyuter jixozlarini erga ulash va erga qo’yilgan talablar;

-tok o’tkazuvchi tarmoqlarda ishlash va ommaviy va shaxsiy himoya vositalar;

-elektr tokidan zararlanganda birinchi yordam qo’rsatishi.

Yong’in xavfsizligi.

-yong’in chiqish sabablari;

-birlamchi o’t o’chirish vositalari;

-yong’in sodir bo’lgan taqdirda evakuastiya qilish yo’llari;

-yong’inni suv bilan ta’minlash.

Xar bir punkt bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqishga kirishishdan oldin bor bo’lgan xavfli va zararli fak-torlar analiz qilinadi. Bitiruvchi amalda qullamoqchi bo’lgan tadbirlar aniq bo’lib, sanitariya - gigiena, texnik va tashkiliy tadbirlar ko’zda tutiladi, ular esa salbiy faktorlar ta’sirini oldini olish , ishlash uchun qulay sharoit yaratish lozim.

Bo’lim kompyuterda ishlash texnika xavfsizligi bo’yicha yuriqnoma tuzish bilan tugallanadi.

Ilmiy - tekshirish ishlarni bajarishda tushuntiriish xatida yoritiladigan masalalar.

Xavfsiz ishlashga ishonch bildirish, nazariyada tekshirilayotgan texnologik jarayonning, mashina konstrukstiyalarni (avtomatlashtirilgan tarmoklar, apparatlar, qismlar material va asboblarning) qisqacha tavsifi.

Tajriba olib borishda zararli va xavfli faktorlar analizi.

Yong’in xavfsizligini ta’minlash.

Tajriba utkazilayotganda mehnat xavfsiz sharoitini ta’minlash uchun tadbirlar ishlab chiqish.

Laboratoriyada ishlash uchun texnika xavfsizligi bo’yicha yuriknoma (instrukstiya) tuzish.

Bo’limni bajarilish uchun umumiy uslubiy tavsiya.

Xonalarga qo’yilgan talablar ishchi muhit,

Ishchining (operator) ish joyi tashqi muhit faktorlari yig’indisi bo’lib, ular quyidagi ishlardan iborat: fizik, ximik, biologik, axborot, sostial - psixologik, va estetik faktorlar tashqi muhit xossalari bo’lib, operatorga ta’sir etadi.

Ishchi muhit turlicha bo’lishi mumkin. Ish joyida xayot faoliyatini ta’minlovchi vositalar (texnik, fizik- kimyoviy va tibbiy - biologik) operatorning talab etilgan mehnat qobiliyati sharoitini xosil qiladi va uni noxush faktorlar ta’siridan himoya qiladi.

Xonalarga talablar.

Xodimlar samarali faoliyat qursatishi uchun sharoit yaratish va texnik vositalarni ishlashi uchun xonalar yorug’, toza, tovush va tebranishdan izolyastiyalangan xolatda loyihalanadi, shkaf va devorlar tovush yutuvchi plitkalar bilan qoplanishi maqsadga muvofiqdir.

Xona xarorati

Optimal xarorat 21 - 23 °S, optimal namlik 40 - 60 %, chang konstentrastiyasi 0, 2 mg/ m3 dan va chang maksimal zarrachalar ulchami 3 mkm dan oshmasligi lozim.

Xonalarda bunday sharoitni ushlab turish maksadida, xonalarda havo almashtirib turish ko’zda tutiladi.

Operator - kishining kreslosi - kishiga mehnat sharoiti va xarakatiga mos rastional fiziologik xolatni saqlash va mehnat faoliyati jarayonini uzoq vakt asosiy ishchi xolatni saqlashini ta’minlashi lozim. Ish joyini uzoq tashlab ketishi iloji bo’lmaganda, kreslo konstrukstiyasi, kresloda dam olishga sharoit yaratishi lozim. Kreslo ishchi xarakatini qiynlashtirmasligi, o’rindik balandligini rostlash, suyanchiq og’ish burchagini, lozim bo’lgan takdirda suyanchiq balandligini tirsak va bosh, oyoq qo’yishiga mo’ljallangan panjaralarni balandligini rostlash imkoniyati bo’lishi lozim. Kreslolar konstrukstiyasi titrash va urilish ta’sirini kamaytirishga yordam berish va xavfsizlik talablarini hisobga olinadi.

Kreslo konstrukstiyasi va qoplangan materiallarga talablar qo’yiladi.

Ish joyini tashkil qilish va unda xizmat qilish

Ish joyiini rastional rejalashtirish, yoritish, operator bajarilishi lozim bo’lgan ishga to’g’ri keladigan xizmat qilish sistemasidir.

Ish joyida xavfsizlikni ta’minlash va mehnat sharoitidagi ish muhitini tashkil qilish , ish rivojiga yo’llanma hisoblanadi

Ish joyini rastional tashkil qilish moddiy sarfni kamaytirmagan xolda ham, sezilarli darajada mehnat unumdorligini oshiriladi. Operator ish joyida mehnat unumdorligi darajasiga ta’sir etadigan ishlab chiqarishda boshkaruvchi barcha qismlar ishining sifati va murakkabligi tekshiriladi.

Ish joyini va texnologiyani rivojlantirishi, ortiqcha xarakatlarni yuqotishi, ortiqcha operastiyaga xujjatlarni qidirish, spravka, adreslar operator ish vaqti sarfi bo’lmasligini ta’minlashi zarur.

Ish joyida xar doim, ishni uzluksiz olib borishi uchun kerak bo’lgan narsalar etarli bo’lishi, lekin xech qanday ortiqcha narsa bo’lmasligi lozim.

Operator olish va qidirilgan vaqt va kuch sarflamaslik uchun, xar bir predmetning o’z joyida bo’lishi zarur.

Ish joyini rejalashtirishda tez - tez ishlatila-digan predmetlar iloji boricha operatorga yaqin joylashtirilishi kerak.

O’ng tomonda olinadigan predmetlar operator o’ng tomonidan, chap qo’li bilan olinadiganlari esa chap tomonda turishi lozim.

Ish joyini rejalashtirish qulay yuqori unumdorlik va xavfsiz sharoitni ta’minlash zarur.

Ish joyining ta’minlanganligi texnik vositalar, ish joyini maxsuslashtirish darajasi, bajariladigan ishlarni avtomalashtirish va mexanizastiyalashtirish darajasi, hamda ish davrida foydalaniladigan mehnat vositalari soni bilan aniqlanadi.

Ta’minlanganlikka lozim bo’lgan yordamchi jixozlar kiradi, ularni qulay joylashtirish, ulardan foydalanish va saqlashga yordam berishi zarur. Yuqori darajada avtomatlashtirish operator oz mexanizastiyalashgan vositalar: avtomatik kartotekalar, hisoblash mashinaga klavishdan, avtomatik yig’ma sistemalar, signalizastiya va boshqalarni rad etish yaramaydi.

Ish joyini rastional tashkil qilishning asosiy elementi bo’lib, doimiy ravishda yo’riqnoma o’tkazish, jixozlarni profilaktik ta’mirlash ishlari olib borishi, ish joylarini yig’ishtirish, xujjat va materiallar bilan ta’minlash hisoblanadi.

Xizmat qiluvchi xodimlarning ish sharoiti

- Yashash sharoiti.

Uncha katta bo’lmagan ishlab chiqarish xonalarida kishi sub’ekt sifatida ishtirok etadi va atrof muhitni faol shakllantirishda, xonalar mikroiqlim va havo tarkibi (operator ish joyida temperatura, namlik va havo xarakat tezligi, kislorod miqdori, is gazi mikdori va boshkalar) katta ahamiyatga ega.

Operator xonalari mikroiqlimiga apparatlardan chiqayotgan issiqlik va tashqi metereologik sharoit ta’sir etadi.

Ish joyini loyihalashda yashash va ishlash uchun fizik - ximik omillarni hisobga olish albatta zarurdir, chunki noqulay sharoit va zararli moddalar kishi organizmida salbiy o’zgarishilarni yuzaga keltirishi, olib kelishi ish samarasini pasaytirishi va operator sog’lig’iga salbiy ta’sir qo’rsatishi mumkin.

Yil fasllari almashishi ishning og’irligi va xonalarda ortiqcha issiqlik xosil bo’lishiga bo’lishi xarakteristikasiga qarab meteorologik parametrlar qiymati turlicha bo’ladi.

Kishi organizmi xayot faoliyati me’yorida bo’lishi uchun havo tozaliligi katta ahamiyatga ega.

Ishlab chiqarishda havoning tabiiy tarkibi, havoga zararli moddalar, bug’, gaz qo’rinishda va chang ajralib chiqishi hisobiga o’zgaradi, kishi organizmiga zararli faktorlar ta’siri, ularning fizik va kimyoviy tarkibiga, miqdori va ta’sir etish vaqtiga bog’liq.

Atrof muhitni mexanik tebranishlari (shovqin, tebranish, titrash) kishiga zararli ta’sir ko’rsatadi. Shovqin va titrash parametlari me’yorlanadi.

-havoni shamollatish va kondistiyalash, (kondensatlash)

Xonalarda havoni shamollatish va kondistiyalash masalasi xar bir xolat uchun, xonalarni talablar (muhit iflosligi, xonalarni kategoriyasi, ishlab chiqarish yonida joyilashganligi) asosida tanlangan, kompyuter kompleksi iqlim sharoitiga bog’liq xolda foydalanish masalasi echiladi.

Xonalarda havo muhitini doimo nazorat qilib borish katta ahamiyatga ega. Xonalar temperaturasi, namligi va bosim (havo purkash sistemasi ko’llanishida) nazorat qilinishi zarur.

Nazorat qilish sistemasi xodimlarni nazorat qilinayotgan xonalarda o’z vaqtida me’yordagi sharoit ta’minlanganligi xaqida ogoxlantirib turadi.

Elektr jixozlar sistemasi.

Elektr toki bilan ta’minlash tarmoqlarini loyihalashda xavfsizlikni ta’minlash va yong’inni oldini olish uchun quyidagilar hisobga olinishi lozim.

Ta’minlashning zahira manbasidan foydalanishda, zahirali avtomatik ulanish sistemasi (AVR), signallashtirilgan tizimini ishga tushirishsh ko’zda tutiladi. Avariya xolatda yoritish o’chirish sistemasini ta’minlash nazarda tutilishi lozim.

Xodimlar havfsizligi.

Kompyuterda ishlashga texnika xavfsizligi bo’yicha yo’riqnoma o’tgan va maxsus bilimga ega bo’lgan shaxslar qo’yiladi. Eshiklarda taqiqlovchi yozuvlar, ish joylarida himoyalovchi to’siqlar va ogoxlantiruvchi yozuv va belgilar bo’lishi lozim. Bu masalalarga ishlab chiqarish bo’limlarida, xonalardan tashqarida joylashgan datchiklar, o’zgartiruvchilar va boshka qurilmalarni boshkarishda aloxida diqqatga ega bo’lgan yozuvlar, belgilar bo’lishi kerak.

Xodimlarni tayyorlashda tarmoqlarning potenstial havfliligiga aloxida ahamiyat beriladi va uni elektr tokidan zararlanganda birinchi yordam berish usullari bilan tanishtiriladi.

Ishlash jarayonida texnika xavfsizligi

Ish joiyda "Texnika xavfsizligi" bo’limida qo’yidagi masalalar yoritiladi. Texnika havfsizligi bo’yicha tadbirlar, ularning etarliligi va zarurligini asoslash.

Bu tadbirlarning xujjatlari va ko’zda tutilgan qoidalari;

-jarayonning xavfsizlik talablari.

-ish sharoitini va asboblarini, hisoblash texnikasini, boshqarish havfsizligini ta’minlash tadbirlari.

-qurilmalar, asboblar, hisoblash texnikasi vositalarini, shitlarni erga ulantanligini ko’rsatish.

-sistemani ekspluatastiya qiluvchi xodimlar aloxida e’tibor beradigan faktorlar.

-elektr qurilmalarni (podstanstiya, tok o’tkazgichlar), tarmoqlar tarqatish qurilmalariga kirishlarni ekspluatastiya qilishda texnika xavfsizligi.

-ichki va tashqi ortiqcha kuchlanishdan saqlash (maxsus o’chiruvchilardan foydalanish, qayta ulash, himoya to’siqlari, erga ulash, ogohlantirish belgilari).

Asosiy himoya vositalari ro’yxati.

Izolyastiya qiluvchi asbob, shlang, qisqich, dielektrik qo’lqop, botik, rezinka gilam, arqonlar, kamar, ko’chma erga ulash, kuchlanish qo’rsatgichlari, taxta to’siqlar.

Texnika xavfsizli bo’yicha talablar yo’l-yo’lakay boshqa qismlarni (qurilish, sanitariya - texnik, elektrik) loyihalash vazifalarida o’z aksini topishi lozim.

Qurilishlar xavfsizligi uchun joyni tanlashda, jixozlarni o’rnatish, foydalaniladigan qurilish materialini, yong’inga qarshi jixozlarni, shamollatish va kondensastiyalash sistemasini va elektr ta’minot sistemasini tanlashg xisobga olinadi.

Yong’in profilaktikasi.

Kompleksni asosiy jixozlarini yong’inga chidamli binolar yoki xonalarga joylashtiriladi. Agarda ularni alangalanish yoki portlash xavfi bo’lgan materiallar saqlaydigan xonalar yaqiniga joylashtirish mumkin bo’lsa, yong’in yoki portlash xavfini minimumga keltiruvchi choralar qo’llaniladi.

Eng qo’l keladigan usul kompleksni germetiklash va unda yuqori bosim ushlab turilib, toza havo berilib turishdir.

HAVO ALMASHINUVINING KARRALILIGINI HISOBLASH

Mashg’ulotning maqsadi:

Issiqlik, gaz va chang zararli ajralmalari bo’yicha havo almashinuvining karraliligini aniqlash.

Dastlabki berilganlar:

Berilganlar 1-va 1.jadvallardan olinadi.

1-jadval

Issiqlik ajralmasi	Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami
	1	2	3	4	5
V , m	100	150	200	250	300
Q , kJ/soat	5·10	6·10	7·10	8·10	9·10
QAJR, kJ/soat	1·10	1,2·10	1,4· 10	1,6·10	1,8·10
T0 , K	9	8	7	6	5

2-jadval

Zararli ajralma lar miqdori, W , g/soat	Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	0
SO	2,5	3,0	3,5	4,0	4,5	5,0	4,5	5,0	3,5	3,0
Pb·10 changi	-	10	-	10	-	15	-	5	-	5
Notoksik P change	5,5	-	5,0	-	4,5	-	4,0	-	3,5	-

Hisoblash uslubi.

Ish binolarida uzluksiz havo almashinuvi imkoniyatini ko’rib chiqish va xavfli ajralmalardan himoyalash bo’yicha muxandislik echimlarini qo’llash zarur. Ventilyastiya tabiiy va mexanik turlarga bo’linadi. Ventilyastion qurilmalarni ishlash effektivligini nazorat qilishda ishlab chiqarish binolarida havo almashtirish marttaligi nazorat qilinadi, shuningdek, harorat, namlik, havo harakati tezligi o’lchanadi va ishlab chiqarish binosining gigienik sifati tahlil qilinadi.

Haydash zarur bo’ladigan QIS.A, issiqlik ajralmasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

QIS.A  QP – QAJR , kJ/soat==5*103–1*103=4000 kJ/soat;

(1)

Bu erda QP – ishlab chiqarish va qurilmalaridan, insonlardan issiqlik ajralishi, quyosh radiastiyasi va boshqalar natijasida ishlab chiqarish binosiga keladigan issiqlik miqdori, kJ/soat; QAJR –bino devorlari orqali atrof muhitga beriladigan issiqlik miqdori, kJ/soat.

Issiqlik ajralganda 1 soat mobaynida ishlab chiqarish binosidan haydash zarur bo’ladigan L havo miqdori quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.

L = QIS.A  s  IR , m3/soat ,= =4000/1*9*1.29=344,53 m3/soat;

(2)

Bu erda s – havoning issiqlik sig’imi, s1 kJ/kg·K; – olib kiriladigan va xaydaladigan havolar haroratlarining farqi, K; IR – olib kiriladigan havoning zichligi γ 1.29 kg/m .

Bino havosida zararli gazlar va changlar bo’lganida, ularni ruhsat etiladigan normalargacha kamaytirish uchun binoga uzatiladigan zarur havo miqdori quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

Bu erda W-keladigan zararli ajralmalar miqdori, g/soat ; s -bino havosida ruhsat etiladigan zararli ajralmalar konstentrastiyasi, g/ m :

-SO uchun s = 2·10 g/ m ;

-Pb changi uchun s = 1·10 g/ m ;

-notoksik P changi uchun s = 10 g/ m ;

c -ishlab chiqarish binosiga keladigan havodagi zararli aralashmalar konstentrastiyasi, g/ m . Bu topshiriqni bajarishda c 0 olinadi.

Har bir zararli ajralma turi uchun almashtiriladigan havo miqdori L alohida hisoblanadi. Keyin olingan qiymatlarning eng kattasi olinadi va havo almashinuvi karraliligi ifodasiga qo’yiladi:

1/soat;

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   S.S.Qosimov. Axborot tehnologiyalari. Toshkent “Aloqachi” 2006.
   
2. 
   Speynauer S. Kuersia V. Spravochnik Web-mastera. - K: "BHV", 1997. – 368 s.
   
3. 
   Yarger R. Riz Dj. King T. MySQL i mSQL. Bazы dannыx dlya nebolshix predpriyatiy i Interneta. - SPb: Simvol-Plyus, 2000 - 560 s.
   
4. 
   Xilayer S. Mizik D. Programmirovanie Active Server Pages. - M: "Russkaya redakstiya", 1999. - 296 s.
   
5. 
   Xaitov F.N. Yusupov R.M. Botirov D.B. Sattarov A.R, Shukurov E.X. Web tehnologiyalar. Jizzah. 2005.
   
6. 
   T. Staufer. Sozdanie web-stranits. Samouchitel. – «Piter», Sankt-Peterburg, 2003 y. Goncharev. HTML. Samouchitel. – «Piter», Sankt-Peterburg, 2001 y.
   
7. 
   Allen Vayk. JavaScript. Entsiklopediya polzovatelya: per. s. ang. – «TID» «DS», Kiev, 2001 y.
   
8. 
   webmastering –elektron o’quv qo’llanma.
   
9. 
   A.I. Tixonov. «Publikatsiya dannix v Internet» Uchebnoe posobie. Moskva Izdatelstvo «Mir» 2000
   
10. 
    JavaScript ni urganish bo’yicha elektron qo’llanmalar
    
11. 
    Xolzner S. Perl: spestialniy spravochnik. - SPb: "Piter". 2000. - 496 s.
    
12. 
    Shvars R., Kristiansen T. Izuchaem Perl. - K: "BҲV", 2000. - 320 s.
    
13. 
    Ratshiller T., Gerken T. PHP4: razrabotka Web-prilojeniy.- SPb:Piter, 2001. - 384 s.
    
14. 
    Tomson L., Velling L. Razrabotka Web-prilojeniy na PHP i MySQL. - K.: "DiaSoft", 2001. - 672 s.
    
15. 
    Osnovi sovremennix kompyuternix texnologiy. Red. Xomchenko A.D.
    
16. 
    Savelev A.Ya., Sazonov B.A., Lukyanov B.A. Personalniy kompyuter dlya vsex. Xranenie i obrabotka informatsii. T.1 M.: Visshaya shkola, 1991.
    
17. 
    Bryabrin V.M. Programmnoe obespechenie personalnix EVM. M.: Nauka, 1990.
    
18. 
    Frolov A.V., Frolov G.V. Globalniye seti kompyuterov. Prakticheskoe vvedenie v Internet, E-Mail, FTP, WWW i HTML. M.: Dialog-MIFI, 1996.