O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari

Relyatsion yondashuv asosiy tushunchalari:

• 
  Ma‘lumotlar toifasi – relyasion MB saqlanadigan ma‘lumot qiymatlari;
  
• 
  Domen – domenlar ma‘lumotlarni ayrim asosiy turlarini aniqlash orqali o‘rnatiladi;
  
• 
  Atributlar – jadval ustunlar nomlari;
  
• 
  Bog‘lanish – relyation so‘zidan olinib munosabatni bildiradi;
  
• 
  Birlamchi kalit – bu kalit tashqi MB bilan bog‘lanishni o‘rnatish uchun xizmat qiladi.
  

Relyatsion MB munosabatlarni o`zaro bog‘langan to‘plamidir.
Har bir munosabat kompyuterda fayl ko‘rinishida tasvirlanadi.


Ishni bajarish tartibi

1. 
   Tanlangan obyekt bo`yicha mohiyat-aloqa diagrammasini yaratish.
   
2. 
   Quyida ―Foydali qazilma boyitish zavodi‖ bazasini yaratish uchun mohiyat – aloqa diagrammasi yaratilgan.
   

1.1 - rasm. Foydali qazilma boyitish zavodi predmet sohasi uchun mohiyat – aloqa modeli
Foydali qazilmalarni boyitish fabrikasining relyatsion modeli jadvallarini tuzib chiqamiz.
1.2 - jadval. Ma’lumotlar bazasining Korpuslar jadvali

ID	Korpuslar(zavod bo’limlari)
1	Maydalash korpusi
2	Yanchish korpusi
3	Flotatsiya korpusi
4	Quritish va quyish ko’rpusi

1.3 - jadval. Ma’lumotlar bazasining Qurilmalar jadvali

ID	Korpuslar_ID	Qurilma
1	1	Jag’li maydalagich
2	1	Konusli maydalagich
3	1	g’alvir
4	2	Sharli tegirmon
5	2	Barabanli tegirmon
6	3	Flotatsion mashina
7	4	Pech

1.4 – jadval. Ma’lumotlar bazasining Maxsulot jadvali

ID Qurilma ID Korpus ID Maxsulot(Korpusdan chiquvchi maxsulot) 1 7 4 Oltin 2 6 3 Kumush kukuni 3 6 3 Boshqalar 4 6 3 Mis kukuni

1.5 - jadval. Maxsulot xomashyosi keluvchi baza (MXKB)

ID	Maxsulot_ID	MXKB
1	1	Marjonbuloq ochiq koni
2	2	Marjonbuloq ochiq koni
3	3	Marjonbuloq ochiq koni
4	4	Marjonbuloq ochiq koni

Vazifalar

1. 
   Yuqorida ko`rsatilganlardan foydalanib tanlangan variantga muvofiq mavzu uchun relyatsion bog‘lanishni o‘rnatish.
   
2. 
   Predmet soha bo`yicha ob‘yektlarni aniqlang.
   
3. 
   Tanlangan ob'ektlarning atributlarini aniqlang.
   
4. 
   O`b‘yektlar o'rtasidagi bog`lanishni aniqlang.
   
5. 
   Bajarilgan ishlar haqida hisobot tayyorlang (1-2-ilovalarga qarang).
   

Nazorat savollari

1. 
   Relyatsion bog‘lanish nima?
   
2. 
   1:1 munosabatning mohiyati.
   
3. 
   1:n munosabat bog`lanishda nimalarga e`tibor qaratish zarur?
   
4. 
   m:n munosabat bog`lanishga misol keltiring.
   
5. 
   Iyerarxik ma`lumotlar tuzilishi nima?
   
6. 
   Mohiyat-aloqa modelidagi elementlar relyatsion modelga qanday o‘tkaziladi?
   

3- Amaliy ish. SQL tilida jadvallar yaratish, o‘zgartirish va o‘chirish


Ishdan maqsad: predmet soha ma‘lumotlar bazasini so`rovlar orqali yaratishni va so‘rovlar orqali oddiy jarayonlarni bajarishni o‘rganish, hamda ko‘nikmaga ega bo‘lish. Talabalarda DDL komandalaridan foydalanish va shu orqali relyasion MB yaratish ko‘nikmasini hosil qilish.
Masalani qo`yilishi: Predmet soha ma`lumotlar bazasini SQL so`rovlari orqali yaratish. Mavjud ob`yektlarni so`rovlar orqali ma`lumotlar bilan to`ldirish, o`zgartirish va keraksiz ma`lumotlarni o`chirishni ko`rib chiqish.
Uslubiy ko`rsatmalar: SQL tilida quyidagi asosiy ma’lumotlar turlari ishlatilib, ularning formatlari har xil MBBT lar uchun farq qilishi mumkin:

INTEGER	butun son (odatda 10 tagacha qiymatli raqam
	va ishora).
SMALLINT	«qisqa butun» (odatda 5 tagacha qiymatli
	raqam va ishora).
DECIMAL(p,q)	o‗nli son, p raqam va ishoradan iborat (0 < p
	< 16). O‗nli nuqtadan so‗ng raqamlar soni q
	orqali beriladi (q < p, agar q = 0 bo‗lsa,
	tashlab yuborilishi mumkin).
FLOAT	haqiqiy son 15 ta qiymatli raqam va butun
	darajadan iborat. Daraja MBBT tipi bilan
	aniqlanadi (masalan, 75 yoki 307).
CHAR(n)	uzunligi o‗zgarmas, n ga teng bo‗lgan simvolli
	qator (0 < n < 256).
VARCHAR(n)	uzunligi o‗zgaruvchi, n simvoldan oshmagan
	simvolli qator (n > 0 va har xil MBBT larda
	turlicha, lekin 4096 dan kam emas).

SQL tili quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
DDL ( Mа’lumоtlаrni Tа’riflаsh Tili ) - ANSI dа ma‘lumotlar sxemаsini tа‘riflаsh tili, оb‘ektlаrni (jаdvаllаr, indekslаr, tаsаvirlаr vа hоkаzо) yarаtuvchi buyruqlar to‘plamidan ibоrаt. DML (Mа‘lumоtlаrni O‗zgаrtirish Tili) - bu iхtiyoriy dаqiqаdа jаdvаllаrdа qаndаy qiymаtlаr sаqlаnishini аniqlоvchi buyruqlar mаjmuаsidir.
DCL (Mа‘lumоtlаrni Bоshqаrish Tili) fоydаlаnuvchigа aniq оb‘ektlаrga tа’sir o‘tkаzishgа ruхsаt berish yoki bermаslikni аniqlоvchi buyruqlardаn ibоrаt.
DDL tilining asosiy komandalari:
CREATE – yangi jadval hosil qilish uchun ishlatiladi. Quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
CREATE TABLE ( ustun_nomi va toifasi, … );
ALTER – jadvalga o‘zgartirish kiritish uchun ishlatiladi. Bu buyruq jadvalga yangi ustunlar qo'shish, ustunlarni o'chirish, ustunlar kattaligini o'zgartirish, hamda cheklanishlarni qo'shish va olib tashlash imkoniyatlariga ega. Misol uchun jadvalga ustun qo‘shish buyrug‘i sintaksisi quyidagicha:
ALTER TABLE ADD ;
DROP - jadvalni o‘chirish buyrug‘i. Jadvalni o'chirish imkoniga ega bo‘lish uchun, jadval egasi (ya‘ni yaratuvchisi) bo‘lshingiz kerak. Faqat bo‗sh jadvalni o'chirish mumkin. Qatorlarga ega bo‘lgan, to‘ldirilgan jadvalni o‗chirish mumkin emas, ya‘ni jadval o‗chirishdan oldin tozalangan bo‘lshi kerak. Jadvalni o'chirish buyrug'i quyidagi ko‗rinishga ega: