O‘zbеkiston rеspublikasi axborot tеxnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti samarqand filiali

aloqalar (binary relationships) ,(ikkilik)ikki tomonlama aloqa (ternary) deb ataladi.
Aloqaning darajasi 3 bo’lsa, uch tomonlama aloqa deyiladi.


2-rasm.

To‘rtinchi darajali aloqa to'rt tomonlama aloqa (quaternary) deb ataladi. 3-rasmda to‘rt tomonlama kelishuv aloqasi keltirilgan. Unda to‘rtta qatnashuvchi mohiyatlar, ya’ni OLUVCHI, ISHONCHLI SHAXS, MOLIYA_BO‘LIMI va BITIM qatnashgan. Bu aloqa bo‘yicha oluvchi ishonchli shaxs tomonidan maslahat olib va moliya bo‘limi qo‘llab- quvvatlagan holda, bitim tuzadi.

3-rasm.

Yuqoridagi 2-4-rasmlardagi chizmalarni yoki mohiyatlarni ular orasidagi aloqalar hamda aloqalarning maksimal kardinalligi ko‘rsatilgan holda maxsus chizma tarzida ifodalash «mohiyat-aloqa» diagrammalari yoki ER-diagrammalar (entity-relationship diagrams, ER-diagrams) deb ataladi. Bu diagrammalar standartlashtirilgan, lekin juda qat’iy ravishda emas. Bu standartga asosan mohiyatlar - to‘g‘ri to‘rtburchaklar, atributlar - ellipslar, aloqalarning nomi - romblar ichida tasvirlanadi.

Ba’zan birlik aloqalar , ko‘plik aloqalar esa shaklda belgilanadi.
«Mohiyat-aloqa» diagrammasining elementlaridan tuzilgan, mahsulotning sotuvchigacha bo‘lgan ma’lumotlar bazasining modeliga misol 2- rasmda keltirilgan.
Undagi diagrammadan ko‘rinib turibdiki, BUYURTMA va MAXSULOT mohiyatlari mos ravishda beshtadan atributga - Buyurtma_№, Mijoz, Sotuvchi_№, Buyurtmasummasi, Buyurtma sanasi; Buyurtma_№, Mahsulot_№, Miqdori, Narxi, Qiymati; SOTUVCHI mohiyati to‘rtta atributga - Sotuvchi_№, Familiya, Ism, Ota ismi; OMBOR mohiyati esa uchta atributga - Maxsulot_№, Miqdori, Narxi.
BUYURTMA-SOTUVCHI aloqasining maksimal kardinalligi N:l, BUYURTMA-MAXSULOT aloqasining maksimal kardinalligi 1:N, MAXSULOT-OMBOR aloqasining maksimal kardinalligi esa 1:1.

1:N

TOBE-XODIM
Agarda mohiyatning atributlari ko‘p bo‘lsa, tasvir ancha murakkablashib qabul qilish qiyinlashadi.

XODIM

rasm.

5-rasm
Mohiyatni zaiflar toifasiga kiritish uchun, u mantiqan boshqa mohiyatga bog‘liq bo‘lishi kerak. Ayrim holatlarda USTOZ va TALABA mohiyatlar orasidagi aloqadan kelib chiqqan holda, TALABA mohiyati zaif deb hisoblanadi, chunki talabaning ustozi bo‘lishi kerak va u ma’lumotlar bazasiga faqat USTOZ sinfiga tegishli mohiyatlardan biri bilan aloqada bo’lishi kerak, deb yuritiladi. Lekin talaba tizik va mantiqiy jihatdan ham ustozi bilan bog‘lanmagan, shuning uchun ham TALABA mohiyati kuchli mohi­yat hisoblanadi. Talaba ish tartibi yo‘l qo‘ymasa ham, mantiqiy jihatdan ustozsiz ham mavjud bo‘lishi mumkin.
Ushbu tasdiqni yanada yaxshi namoyish qilish uchun bir nechta misollami ko'ramiz. Faraz qilaylik, ta'limga oid ma’lumotlar bazasi FAN NOMI va REYT1NG BALI mohiyatlarini o‘z ichiga olgan bo'lsin va ular orasida aloqa o'matilgan bo’lsin (6-rasm). REYTING BALI mohiyatining ixtiyoriy nusxasi FAN NOMI sinfidagi mohiyat bilan albatta aloqada bo‘lishi mantiqan shart, chunki reyting bali o‘z holicha mavjud bo‘la olmaydi, lekin ixtiyoriy fan reyting balisiz ham mavjud. Demak, FAN NOMI mohiyati kuchli, REYTING BALI mohiyati esa zaif mohiyat.

Fan_nomi

1:N

Reyting_bali

6-rasm.

Endi BEMOR va RETSEPT mohiyatlari orasidagi 7-rasmdagi diag- rammaga e’tibor beraylik. Retsept bemorsiz mantiqan mavjud emas. RETSEPT mohiyatining minimal (cardinal soni birga teng bo‘lsa ham, u BEMOR mohiyatisiz mavjud bo’la olmaydi. Demak, RETSEPT zaif, BEMOR esa kuchli mohiyat.

BEMOR

1:N

RETSEPT

7-rasm
7-

BUYURTMA va SOTUVCHI mohiyatlari orasidagi aloqani ko‘rib chiqaylik (8-rasm). SOTUVCHI mohiyatining minimal kardinalligi 1, bu mantiqiy zaruratdan emas, balki ish tartibidan kclib chiqqan holda shunday bo‘ladi. Buyurtmani huquqiy shaxs ham berishi mumkin. Shunday ekan, demak, BUYURTMA mohiyati SOTUVCHI mohiyatisiz ham mavjud bo'lishi mumkin. Xulosa, BUYURTMA va SOTUVCHI mohiyatlarining ikkalasi ham kuchli

SOTUVCHI

N:M

BUYURTMA

8-rasm