O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali tillar kafedrasi akademik yozuv o’quv-uslubiy majmua

Amaliy mashg‘ulotlar uchun vazifalar :

1. 
   Ma’lumot-axborot hujjatlariga namunalar yozing.
   
2. 
   Mavzuga doir slaydli taqdimot tayyorlang.
   
3. 
   O’z sohangizga oid lug’atlardan foydalanib terminlar lug’atini tuzing.
   

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar :

1. 
   Ma’lumot-axborot hujjat turlarini tavsiflab bering.
   
2. 
   Xizmat xatlari va uning turlarini izohlab bering.
   
3. 
   Rasmiy-idoraviy uslubda hujjatlarning o’rni va ahamiyati haqida nimalarni bilasiz?
   
4. 
   Sohaga oid terminologik lug’atlardan foydalanishda nimalarga ahamiyat berishimiz kerak?
   

7-MAVZU: IDORAVIY OG’ZAKI NUTQ
Reja:

1. 
   Dialogik nutq tushunchasi.
   
2. 
   Savol-javob dialoglari.
   
3. 
   Monologik nutq tushunchasi.
   
4. 
   Dialogik va monologik nutqning o’zaro bog’liqligi.
   

Dialogik nutqlar insonning muloqot shakllari hisoblanadi. Inson nutqi ko‘rinishlari sifatida dialogik nutq, nutqning shakllanishidagi umumiy qoidalarga hamda insonlar o‘rtasida amalda bo‘lgan muomala etikasi va tamoyillariga bo‘ysunadi. Ayni paytda, ularning har biri shakllanishdagi til xususiyatlari va tildan tashqarida bo‘lgan omillarga munosabati bilan bir-biridan farqlanadi. Ikki kishi o‘rtasidagi har qanday suhbatni dialog sifatida e’tirof etish mumkin. Ammo bu nutqning o‘ziga xos xususiyatlari ana shu ikki kishi o‘rtasida yuzaga kelgan suhbat jarayonida ochiladi. Shunday ekan, yuqorida ta’kidlanganidek, bu yerda ham suhbatning maqsad va mavzusi, suhbatdoshlarning o‘zaro munosabati, yoshi, jinsi, dunyoqarashi, bilimi, jamiyatda egallagan o‘rni va mavqyei dialogik nutqning mazmunini belgilaydi.
Avval bu nutqning til jihatlariga e’tibor beraylik. Tohir Malikning «Shaytanat» romanidan ikkita parcha keltiramiz:
Giyohvand yigitlardan birining pastki labi osilgan, ko‘zlari chaqchaygan, ikkinchisining qarashlari sovuq, o‘ng yuzida uzun tirtiq bor edi.
- Bilagingni ko‘rsat, - dedi Zohid tirtiqqa.
U «shu ham ishmi?» deganday erinibgina kurtkasini yechib, ko‘ylagining yengini shimardi. Labi osilgan yigitning bilagida ham igna izlari bor edi. Ularning giyohvandligiga Zohidda shubha qolmadi.
- Kukunni qayerdan olardilaring? – deb so‘radi Zohid.
- Bratanga etganmiza, qayoqdan oganuvzani, - dedi labi osilgan yigit.
- Menga ham ayt.
- Lola ko‘chasida… o‘n… yettinchi uyda turadigan Sharif aka degan kishi.
- Ikkoving birga borganmisan?
- Bir xil paytda men borardim, bir xil paytda u borardi, bir xil paytda ikkalavuza borardik.
Zohid hali Hamdamdan olgan suratlarni cho‘ntagidan chiqarib, uchtasini ajratib oldi-da, stol ustiga yoyib, labi osilganini chaqirdi.
- Qara, Sharif akang qaysi biri?
Yigit o‘rdakka o‘xshab lapanglab kelib suratlarga uzoq tikildi-da, bittasini ko‘rsatdi.
Matnlardagi dialogik nutqlarni ko‘zdan kechirish yana shundan dalolat beradiki, ular asosan og‘zaki nutq odatlarini o‘zida namoyon qiladi. Adabiy matnlarda esa obraz yaratish, xarakterlarni namoyish etishning kuchli badiiy vositasiga aylanishi mumkin. Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhod va Xisrav, Uyg‘un va Izzat Sultonning «Alisher Navoiy» dramasidagi Alisher Navoiy va Xusayn Boyqaro dialoglarini eslaylik.
Dialog grek tilidan olingan bo`lib (Dio – ikki, logos – so`z, nutq). Ikki kishi orasidagi fikr axborot almashinuvi degan ma`noni anglatadi. Dialog ikki yoki undan ortiq shaxs orasidagi uzluksiz nutq shakllaridan biri. U og`zaki nutqning keng tarqaklgan turi sanaladi. Unda har bir kishi so`zlovchi va tinglovchi sifatida ishtirok etishi mumkin.
So`zlovchi va tinglovchi nutqlari replika deyiladi. Replika birinchi shaxs tomonidan suhbatga tortish, chorlash yoki murojaat replikasi.II shaxs tomonidan esa javob replikasi xarakteriga ega bo`ladi. 1 – replika so`rog`i, 2 - replika yuzaga kelishining asosiy omili sanaladi. Replikalar chegarasi birinchi replikaning tugallanish, ikkinchi replikaning boshlanish nuqtalari bilan belgilanadi.
Dialogda javob replikasining mazmuni, xarakteri murojaat replikasida qaysi so`zga mantiqiy urg`u tushganligiga bog`liq bo`ladi.
Mantiqiy urg`u gapdagi fikriy jihatdan ahamiyatli bo`lgan so`zning kuchli talaffuz qilinishidir. Bunda so`zlovchi gap ichidagi ba`zi so`zlarning ma`nosini yanada ta`kidlab, kuchaytirib ko`rsatish uchun uni boshqa so`zlarga nisbatdan kuchliroq ohang biklan talaffuz etadi. Nutqda mantiqiy urg`yu tushgan so`z ovozni balandlatish, pastlatish, pauza qilish kabi vositalar bilan ajratib aytilgani uchun tinglovchining diqatini tez tortadi.
Replikada dialogik matnda to`liq yoki to`liqsiz gap shakllarida uchraydi. Dialoglarda intinatsiya muhim ahamiyatga ega. So`zlovchining o`z hisiyotini ifodalashi uchun ovoz tonini o`zgartirishi, mua`yan istak, niyat harakat natijasida yuzaga keluvchi ovoz tovlanishlari intonatsiyadir. Uning yordamida turli ma`nolar ifodalanadi.
Taklif, munnatdorchilik. Tabrik, taajjub yoki hayratlanish, tilak-istak mazmunidagi dialog replikalarida quyidagi nutqiy mulozanat so`z va iboralari uchraydi.

Taklif.

• 
  Men sizni … taklif etmoqchiman
  
• 
  … ruxsat bering
  
• 
  keling …
  
• 
  marhamat …
  

Minnatdorchilik.

• 
  rahmat, sizdan minnatdorman
  
• 
  boshim osmonga yetdi
  
• 
  xursandman
  
• 
  sizga minnatdorchilik bildiraman
  

Tabrik.

• 
  chin qalbimdan tabriklayman
  
• 
  muborak bo`lsin
  
• 
  qutlayman
  
• 
  ruhsat eting
  

Taajjub, hayratlanish.

• 
  rostdanmi?
  
• 
  nahotki?
  
• 
  Taajjub
  
• 
  aql bovar qilmaydi
  
• 
  nega endi
  

Dialoglar so`zlovchi tomonidan, ya`ni muallif tomondan ham berilishi mumkin. Dramatik asarlardagi qahramonlar dialogi persanajlarning asl maqsadlari, niyatlari, intilishlarini, his – tuyg`ularini, fikr va tushunchalarini, ruhiy kechinmalarining va ularning bir birlari - bilan bo`lgan o`zaro munosabatlarini ochib berishga, asardagi voqealarning rivojlanib borishiga yordam beradi. Ya`ni dialog qahramon xarakterini o’xchib berishiga xizmat qiluvchi vosita hisoblanadi. Ishtirokchilar dialoglari avtor gapi (nutq) shaklida berilib qo`shtirniqqa olinmaydi.