O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

2.2 Dastlabki hisoblashlar
O‘rganilayotgan (2.1-rasm) zanjir uchun talabaning topshiriq variantiga muvofiq (2.1-jadval) quyidagi funktsiyalar hisoblansin va ular grafigi qurilsin:
- zanjirning toki I = E / (R_ich+ R_yuk)  I =f (R_yuk);
- yukdagi kuchlanish U_yuk= I  R_yuk U_yuk=f (R_yuk);
- yukdagi quvvat U_yuk= I² R_yuk P =f (R_yuk);
- foydali ish koeffitsienti = R_yuk/ (R_yuk+ R_ich) =f (R_yuk ).
hisoblashlar natijalari 1.2-jadvalga kiritilsin
Hisoblash uchun berilgan qiymatlar
2.1-jadval

Stend №	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
Ye2Volt [V]	3,5	4	4,5	5	5,5	6	6,5	7	7,5	8	8,5	9	9,5

2.3 Ishni bajarish tartibi
Stendni ishga tayyorlash
2.3.1. Keltirilgan sxemani (2.3-rasm) stendda yig‘ing. Barcha variant uchun R_ich= 500.

2.3.2. Elektr ta’minotini ulang. Buning uchun tumbler “Set”ni bosing.

2.3.3. O‘lchovlarni quyidagi tartibda o‘tkazing:
- voltmetr V₁ ni manba kuchlanishiga ulang va chiqish kuchlanishining rostlagichi dastagi yordamida Ye₂ (2.1-jadval) kuchlanishga yetkazing;
- voltmetr V₂ ni rezistor R_yuk ga ulang;
- R_yukqiymatini o‘zgartirib, kuchlanish U_Ryukqiymatini o‘zgartirig.
2.3.4. EYUK manbasining yuk tavsifini o‘lchash.
Manbaning berilgan EYUK qiymati Ye₂ va R_yukqarshiligining har xil (2.1-jadvalga asosan) qiymatlarida U_yuk kuchlanishini o‘lchang. O‘lchov va keyingi hisoblarlashlar natijalarini 2.2-jadvalga kiriting.

2.2-jadval

Berilgan		Ye2 =..... V; Rich=500Ω.
Ryuk		Tajribada olingan		Tajriba natijalarini hisoblash								Dastlabki hisoblashlar
		Uyuk		Iyuk		Pmanba		Pyuk		η		I	U		Pyuk		η
[Ω]		[V]		[A]		[Wt]		[Wt]		-		[A]	[V]		[Wt]		-
1	50
2	100
3	200
4	500
5	1000
6	3000
7	5000

2.4. O‘lchov natijalariga ishlov berish
2.4.1. Aniqlangan qarshilik R_yuk va kuchlanish U_yukqiymatlari uchun 2.1-rasmdagi sxemaning o‘zgaruvchilarini hisoblang:
tok I_yuk= U_yuk/ R_yuk;
yukning quvvati P_yuk= I_yuk² R_yuk;
FIK=P_yuk/P_manba, bunda P_manba=EI_yuk.
Hisoblash natijalarini 2.2-jadvalga kiriting.
2.4.2. Quyidagi bog‘lanishlar grafiklarini chizing: I_yuk=f (R_yuk); U_yuk=f (R_yuk); P_yuk=f (R_yuk); =f (R_yuk).
2.5. Hisobot tarkibi
Laboratoriya ishining hisobotida quyidagilar keltirilishi shart:
2.5.1. Ishning maqsadi.
2.5.2. O‘rganilayotgan zanjirning printsipial elektrik sxemasi va uning berilgan qiymatlari.
2.5.3. Hisoblash ifodalari (formulalari).
2.5.4. Dastlabki hisoblashlar va eksperiment natijalari keltirilgan jadval.
2.5.5. I_yuk = f (R_yuk); U_yuk = f (R_yuk); P_yuk = f (R_yuk);  = f (R_yuk) funktsiyalarning qurilgan grafiklari.
2.5.6. Tadqiqotlar natijalari bo‘yicha xulosalar.
1.6. Nazorat savollari
2.6.1. Zanjirning passiv qismi uchun Omqonuni qanday ta’riflanadi?
2.6.2. Zanjirning aktiv qismi uchun Omqonuni qanday ta’riflanadi?
2.6.3. Berk kontur uchun Omqonuni qanday ta’riflanadi?
2.6.4. EZNda qo‘llaniladigan energiya manbalarini keltiring.
2.6.5. Ideal va real kuchlanish manbalarining almashtirish sxemalari qanday ko‘rinishda bo‘ladi?
2.6.6. Ideal va real tok manbalarining almashtirish sxemalari qanday ko‘rinishda bo‘ladi?
2.6.7. Keltirilgan sxema uchun U_RICH, U_R va E qiymatlari qanday bo‘ladi?

Javoblar:A. U_Rich= 0; Ye=U_R. B. U_Rich=Ye; U = 0.

V. U_Rich= U; Ye= 0. G. U_Rich= 0,5 Ye; U = 0.

2.6.8. Agar R_yuk va R_ich 2 marta ortsa voltmetr ko‘rsatkichi qanday o‘zgaradi?

Javoblar: A. 2 marta ortadi. B. Kamayadi.

V. 2 marta kamayadi. G. 2 martadan ko‘proq kamayadi
D. O‘zgarmaydi.
2.6.9. Yuk qarshiligi R_yukning qanday qiymatida real EYUK manbasini ideal deb hisoblash mumkin?

Javoblar:A. R_yuk= R_ich B. R_yuk>> R_ich V. R_yuk<< R_ich

2.6.10. Ushbu zanjir elementlari mos ulanganda R_yukdagi kuchlanishni aniqlang.
_{B erilgan: Ye= 20 V; Rich}= 20 .
Javoblar: A. 10 V. B. 20 V. V. 5 V.
Laboratoriya ishi №3
Rezistiv zanjirlarda Kirxgof qonunlarini eksperimental tadqiq etish
Ishning maqsadi: tok va kuchlanish manbalari bo‘lgan rezistiv zanjirlarda Kirxgof qonunlari amal qilishini tekshirish.
3.1. Qisqacha nazariy ma’lumot
Elektr zanjirlarining tahlili va sintez qilinishida nemis olimi Kirxgof kashf etgan qonunlar yotadi. Ular barcha – chiziqli va nochiziqli elektr zanjirlari uchun taalluqlidir.
Kirxgofning birinchi qonuni- elektr zanjirining biror tuguniga ulanuvchi barcha shoxobchalaridagi toklarning algebraik yig‘indisi nolga teng.
_{B u qonunga ko‘ra, zanjirning biror tuguniga n ta shoxobcha ulangan va ular toklari I1}, I₂, . . ., I_n bo‘lsa, unda vaqtning ixtiyoriy oni uchun
(3.1) Bunda toklarning yo‘nalishlari e’tiborga olinib, tugunga kirayotgan va undan chiqayotgan toklarishoralari teskari bo‘lishi shart.
Misol sifatida 3.1-rasmda biror elektr zanjirining C tugunidagi yo‘nalishlari tanlangan: musbat ishorali (tugunga kiruvchi) I₂, I₄ va manfiy ishorali (tugundan chiquvchi) I₁, I₄ toklari sxemasi keltirilgan. Kirxgofning birinchi qonuniga muvofiq - I₁+ I₂+ I₃ - I₄= 0.
Kirxgofning ikkinchi qonuni- elektr zanjirining ixtiyoriy berk konturidagi shoxobchalardagiEYUKlarining algebraik yig‘indisi, kuchlanish pasayuvining algebraik yig‘indisiga teng. Ushbu qonunga ko‘ra, agar kontur tarkibida kuchlanishlari u₁, u₂, . . ., u_m bo‘lgan m ta shoxobcha mavjud bo‘lsa, vaqtning ixtiyoriy oni uchun
(3.2)
Bunda konturni aylanib o‘tish (ixtiyoriy) yo‘nalishiga shoxobcha kuchlanishi
(EYUKi) mos bo‘lsa, uning ishorasi «+» va aksi bo‘lganda – ishorasi «-» qabul qilinadi, deb faraz qilamiz.
3.2. Dastlabki hisoblashlar
_{3 .2.1. Om qonuni yordamida R1}, R₂, R₃ rezistorlardagi (3.2-rasm) kuchlanishlar pasayuvi hisoblab chiqilsin.
Zanjirdagi tok quyidagiga teng: . U holda rezistorlardagi kuchlanishlar pasayuvi quyidagicha hisoblanadi:

Hisoblash uchun berilgan qiymatlarni 3.1-jadvaldan olamiz. Hisoblashlar natijalarini esa 3.2-javdvalga kiritamiz.
3.2.2. Kirxgofning ikkinchi qonuni elektr zanjirlari uchun qaqli ekanini tasdiqlash uchun tarkibida kuchlanish manbasi va uch rezistori bo‘lgan ikki konturli (3.3-rasm) zanjirni tekshiramiz.

3.3-rasm
Shoxobchalar toklari va rezistorlardagi kuchlanishlar pasayuvini hisoblash uchun analitik ifodalar Om va Kirxgof qonunlariga asoslanadi.

Omqonuniga ko‘ra: .
Hisoblashlarning to‘g‘ri ekanligini tekshirish uchun Kirxgofning birinchi qonunidan foydalanamiz.
(I tugun uchun): I₁ – I₂ – I₃= 0.
Kirxgofning ikkinchi qonuni asosida
I kontur uchun: E= I₁R₁+ I₂R₂; II kontur uchun: I₃R₃ - I₂R₂= 0.
Hisoblash uchun parametrlar qiymatlarini 3.1-jadvaldan olinadi. Hisoblash natijalarini esa 3.3-jadvalga kiritiladi.


Hisoblash uchun berilgan qiymatlar
3.1-jadval

Stend №	O‘lch. birlik.	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
E	V	3,5	4	4,5	5	5,5	6	6,5	7	7,5	8	8,5	9	9,5
R1	Ω	500	500	600	700	800	1000	1000	1000	1000	1000	1000	1000	1000
R2	Ω	300	350	500	500	500	500	600	700	800	700	850	850	850
R3	Ω	100	150	150	100	150	300	250	300	350	600	550	600	700