O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

3.3 Elektr kattaliklarini o’lchash turlari va usullari. O’lashlar aniqligi va xatoliklari. Magnitoelektrik, elektromagnit va elektrodinamik o’lchash asboblari.
Elektr qurilmalar me'yorda ishlashi uchun elektr energiyasini tavsiflovchi kattaliklar (tok, kuchlanish, quvvat, energiya sarfi va boshqa kattaliklar) doimo nazorat qilib turilishi lozim. Bu maqsadda sanoat korxonalari o‘lchash asboblari bilan jihozlanadi. O‘lchash asboblari va avtomatik qurilmalarga xizmat ko‘rsatish uchun korxonalarda alohida maxsus bo‘lim tashkil etiladi. O‘lchash natijasida olingan ma'lumotlar haqiqiysiga taqqoslanadi. Har bir o‘lchashda qandaydir xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Bu xatolik o’lchash asbobining aniqlik sinfi bilan baholanadi. Fizik kattaliklarni o'lchash uchun quyidagilarni bilish shart:
1. O‘lchov birligi. Har bir fizik kattalikning o‘lchov birligi bor. Masalan, tok kuchi — amper; kuchlanish — volt; og‘irlik (massa) — kilogramm; elektr quwati — Vatt; elektr energiyasi — Vatt · soat bilan o'lchanadi va hokazo.
2. O‘lchov asbobi — o‘lchash jarayonini amalga oshiruvchi texnik vosita (ampermetr, voltmetr, vattmetr, hisoblagich).
3. O‘lchov o‘zgartirgichlari. O‘lchov asboblarining o‘lchash imkoniyatlarini kengaytiruvchi texnik vosita. Bu turkumga noelektrik kattaliklami elektrik kattalikka mutanosib tarzda o‘zgartiruvchi datchiklar kiradi. Masalan, taxometr — aylanish tezligini kuchlanish yoki tokka mutanosib tarzda o‘zgartirib beruvchi texnik vosita.
O‘lchash vositalarining ikki turi mavjud:
1. Ishchi o‘lchash vositalari — bevosita texnik kattaliklarni o'lchash uchun foydalaniladi.
2. Namunaviy (andazali) ishchi o‘lchash vositalari — o'lchash vositalarini tekshirish va nazorat qilish uchun foydalaniladi. O‘lchashdagi xatolik. O‘lchash asbobi ko‘rsatgan kattalik va shu kattalik haqiqiy qiymatining ayirmasi absolut xatolik deyiladi: ; — asbob ko'rsatgan kattalik, — haqiqiy qiymat. Mutlaq xatolikning shu kattalik haqiqiy qiymatiga nisbati, foiz hisobida, nisbiy xatolik deyiladi va δ bilan ifodalanadi.
(13)
Ko‘pincha o‘lchash asboblarining xatoligi keltirilgan xatolik bilan aniqlanadi. Absolut xatolikning shu o‘lchash asbobining mo‘tadil kattaligiga, foiz hisobidagi nisbatiga absolut xatolik deb aytiladi. O‘lchash asbobining m o'tadil kattaligi, shu asbobning maksimal, ya’ni eng katta qiymatidir.
(14)
-o‘lchash asbobining mo’tadil qiymati. Davlat standartiga ko‘ra har bir o‘lchash asbobi o‘lchash paytida yo‘l qo‘yiladigan keltirilgan xatolik bo‘yicha aniqlik sinflariga bo‘linadi. Har bir o‘lchash asbobining haqiqiy xatoligi aniqlik sinfidan aniqlanadi:
(15)
Bu formulada - keltirilgan xatolik, asbobning aniqlik sinfi. Masalan, eng katta o'lchanadigan tok 15A bo‘lsin, ampermetr bilan 11A tok o'lchanib, aniqlik sinfi 1,5 bo‘lsa, haqiqiy xatolik,
bo’ladi.
Kundalik amaliyotda elektr toki va kuchlanishlami texnik o‘lchash uchun ko'pincha magnitoelektrik va elektromagnit sistemalaming strelkali asboblari ishlatiladi. Magnitoelektrik o‘lchash mexanizmining ishlashi doimiy magnit maydon bilan elektr tokining o‘zaro ta’siriga asoslangan. Mexanizmning konstruktiv sxemalaridan biri 10- rasmda tasvirlangan. Bu mexanizm bikr mahkamlangan taqasimon doimiy magnit va shu magnit hosil qiladigan magnit maydon muhi-tida joylashgan qo‘zg‘aluvchi tokli ramkadan tashkil topgan (10- rasm.)

10-rasm.
Qo‘zg‘aluvchi qismda aylanma moment o‘zgarmas magnitning magnit maydoni va ramkadan o‘tadigan tokning o'zaro ta'siri natijasida hosil bo‘ladi. O‘chash asbobining o‘qiga F kuch ta’sir qiladi:
(16)
bunda B — magnit maydon induksiyasi, I — tok, — ramkaga o‘ralgan chulg‘amdagi o‘ramlari soni, l — tokli o‘tkazgichning magnit maydoniga kiritilgan qismining uzunligi. Strelka, o‘q va ramka o‘zaro bikr bog‘langan. Ramka aylanganda o‘q va strelka ham aylanadi. Ramkaning enini d deb olsak, unga ta’sir qiluvchi aylanma moment:
(17)
Magnitoelektrik o'lchash mexanizmidan ko‘pincha o‘zgarmas tok kattaliklarini o‘lchashda foydalaniladi. Har bir o‘lchash mexanizmini tok, kuchlanish va boshqa elektrik kattaliklami o‘lchashda qo‘llash mumkin. Bunda uning o‘lchash sxemasi o‘zgaradi, xolos.