O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

Feodal davlati. 
Bu tipdagi davlat Ovrupada eramizning VI-IX asrlarida vujudga 
kelgan hamda qator mamlakatlarda hozirgacha feodal munosabatlar sarqitlari mavjud. 
Feodallarning erga xususiy mulkchiligi feodal davlatining 
iqtisodiy asosi
ni tashkil 
etadi. Dehqonlar feodal yerlarida mayda yakka xo’jalikka ega bo’lib, yerdan 

---

53 
foydalanganliklari uchun hosilning bir qismini berishlari hamda unga tekin ishlab berishlari 
kerak edi (obrok va barshchina). Feodal jamiyati rivojlanib borishi bilan dehqonlarning 
feodallarga qaramligi davlatning majburiy choralari bilan Yanada ortdi: dehqonlar yerga 
«biriktirib qo’yilar» va o’z xo’jaliklarini tashlab ketolmasdilar. 
Ijtimoiy tengsizlik qonun yo’li bilan mustahkamlab qo’yilardi. Dehqonlar, odatda, 
davlatni boshqarishda hech qanaqasiga ishtirok yetishmasdi. Davlat hokimiyati shak-
shubhasiz sinfiy bo’lib, to’la-to’kis feodallar ixtiyorida edi. Davlat hukmron sinfning 
diktatura (zo’ravonlik) quroli bo’lib, uning mulkdor sifatidagi manfaatlarini himoya qilardi. 
Davlat umumijtimoiy funksiyalar jihatidan ham to’la mustaqillikni qo’lga kiritgan. 
Biroq, shuni ham aytish kerakki, bunday tarqoqlik davlatni zaiflashtirardi. Natijada 
o’zidan kuchliroq qo’shnilarga yengil o’lja bo’lishi mumkin edi (ko’pincha shunday bo’lardi 
ham). Bu holatlar yerlarning yangidan birlashtirilishiga sabab bo’lib, tabaqaviy-vakillik va 
mutlaq monarxiyalar paydo bo’lardi. Lekin feodal jamiyat taraqqiyotining barcha 
bosqichlarida davlatning mohiyati o’zgarmay qoldi, u hamisha katta yer egalari sinfi 
manfaatlariga xizmat qildi. 
Umuman olganda, feodal jamiyat ma’lum darajada sharq jamiyatini eslatayotganday 
tuyuladi. Bu taxminlarda asos ham bor. Haqiqatan, bu yerda ham yerga egalik mulk 
hokimiyatining ba’zi xususiyatlarini o’zlashtira borib, muayyan tarzda davlatga aylanadi. 
Biroq, baribir, farqlar yana saqlanib qolaveradi. Sharq davlatidan u hokimiyat manbai -
mulk ekanligi, teskarisining esa bo’lmasligi bilan, yer mansabdor shaxslarga emas, balki 
qarindosh-urug’chilik asosida meros qoldirilishi bilan, vassal olgan yer uning mulkiga 
aylanishi va nasldan-naslga meros bo’lib o’tishi bilan, qishloq xo’jalik jamoalari umuman 
saqlanib qolmaganligi yoxud ular Sharqdagi mavqega ega bo’lmaganligi bilan, sharq 
davlatidagidek qudratli va ko’psonli amaldorlar mahkamasi mavjud emasligi bilan farq 
qiladi. Shunga qaramay, baribir, yerga asosiy ishlab chiqarish vositasi sifatida egalik 
qilishning feodal tabiati feodal davlati monarxiya (yakka podsholik) sifatida paydo bo’lishi 
va yashashini taqozo etadi. Va, aksincha, savdogarlar ko’pchilikni tashkil etgan va mulk 
xususiy bo’lgan mustaqil shaharlarda ko’pincha boshqaruvning respublika shakli (Genuya, 
Dansig, Novgorod, Pskov shahar-respublikalari) ko’zga tashlanadi. Feodal huquqning 
asosiy manbai taomillar bo’lib, feodal tarqoklik sharoitlarida ular bir-birlaridan farq qiladi. 
Biroq, shunga qaramay, yagona huquqiy tizimning yaratilishi feodal tarqoqlikni barham 
toptirishda katta ahamiyatga molik bo’ldi. Bunga umumdavlat qonunchiligini yaratish 
vositasi bilan sud pretsendenti (umumiy huquqiy tizimi)ga umumiy kuch bag’ishlash orqali 
erishildi.