O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
4-§. Davlat va huquqning paydo bo’lishi haqidagi markscha-lenincha ta’limot 
XIX asrning ikkinchi yarmida g’arbiy Ovrupoda xayoliy sotsializm ta’limotining yakuni 
sifatida yangi siyosiy-huquqiy dunyoqarash, ya’ni markscha-lenincha ta’limot vujudga keldi. 
Uning asoschilari K.Marks va F.Engelslar edi. Keyinchalik bu ta’limotning targ’ib etilishi 
Rossiya va barcha boshqa ittifoqdosh respublikalarda asosan mafkura tariqasida amalga 
oshirildi. O’zbekistonda ham bu dunyoqarash 1990 yillarga qadar asosiy dunyoqarash 
bo’lib xizmat qildi. Shu boisdan ham biz ushbu masalaga qisqacha to’xtalishni maqsadga 
muvofiq deb hisoblaymiz. Uni tanqidiy o’rganib, to’g’ri, ilmiy xulosalar chiqarish bugungi 
kunda uchraydigan o’tmishdan saqlanib qolgan illatlar, kamchiliklarni bartaraf qilishda 
ko’maklashadi. 
Davlat va huquq nazariyasi K.Marks, F.Engels va V.I. Lenin asarlarida bosh masala 
hisoblanadi. «Kommunistik partiya manifesti», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib 
chiqishi», «Fransiyada sinfiy kurash», «Fransiyada grajdanlar urushi», «Davlat va 
revolyutsiya», «Davlat to’g’risida», «Sovet hokimiyatining navbatdagi vazifalari» kabi 
asarlarda ana shu ta’limot bayon qilingan. Ana shu asarlar asosida juda ko’plab 
huquqshunos olimlarning kitoblari yozildiki, ularning hammasi to’g’risida fikr yuritish 
mushkuldir. Xulosa shundan iboratki, markscha-lenincha ta’limot davlat paydo bo’lishi va 
rivojlanishini xususiy mulkning paydo bo’lishi, jamiyatni qarama-qarshi kurashuvchi 
sinflarga bo’linishi mahsuli sifatida o’rganadi. 
Davlat jamiyatdagi sinflar, tabaqalar o’rtasida tinchlikni ta’minlovchi, ularni 
murosaga keltiruvchi kuch sifa-tida emas, balki jamiyatdagi eng boy hukmronlik qiluvchi 
sinfning qo’lidagi qurol deb o’rgatiladi. Xususiy mulk hukmronlik qilgan mamlakatlarda 
davlat ezuvchi sinf man-faatlarini himoya qilsa, sotsialistik tuzumdagi jamiyatlarda bu 
prolyetariat diktaturasidir, degan g’oyalar ilgari surildi. 
Huquq masalasiga ham sinfiy nuqtai nazardan qarab, masalan, «Kommunistik 
partiya manifesti»da unga burjua sinfining qonun darajasiga ko’tarilgan erki, bu erkning 
asosini shu sinfning moddiy shart-sharoiti tashkil qiladi, degan ma’noda ta’rif berilgan. 
Davlat va huquq bir zamonlarda paydo bo’lgan bo’lsa, kelajakda, ya’ni kommunistik 
jamiyatda ular barham topadi. Prolyetar diktaturasi davlatining o’zi sinflarni tugatadi, 
xususiy mulkni barham toptiradi, hammani ijtimoiy hayotda teng va baxtli qilib, natijada 
o’zi ham barham topadi, degan ko’pdan-ko’p fikrlar asosida markscha-lenincha ta’limot 
rivojlandi. 
Oqibat natijada sotsialistik mamlakatlarda totalitar tizim yuzaga kelib, davlat 
apparatida ko’p jihatdan, jazolovchi, zo’rlikka tayangin mexanizmlar rivojlandi. Bu hol esa 
ko’plab begunoh odamlarning huquqlari poymol qilinishiga, mamlakat siyosiy hayotida 
butun bir millatlarga nisbatan repressiyalar o’tkazilishiga sabab bo’ldi. 
Ushbu ta’limotning eng katta kamchiligi uning xayoliy, afsonaviy tenglar jamiyatiga 
chiqish to’g’risidagi qarashlari tabiat qonunlariga qarama-qarshiligida edi. 
Nazariyada hammaning tengligi e’tirof etilsada, amalda yagona kommunistik 
partiyaning hukmronligi, millatlar ustidan esa bir millat vakillarining ustunligi o’rnatildi. 
Davlat va huquq inson huquqini himoyalovchi, ta’minlovchi; sinflar va millatlarni 
tinchlikka, murosaga keltiruvchi kuch bo’lish o’rniga, aksincha, ular o’rtasida qarama-

---

37 
qarshilikni keskinlashtiruvchi kuchga aylangan edi. Shu sababdan ham markscha-lenincha 
davlat va huquq nazariyasi va uning asosida tashkil etilgan sotsialistik davlat va huquqning 
umri uzoq bo’lmadi. 1990 yillarga kelib parchalanib, tarqab ketdi. 

---

38