O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik Universiteti Jinoyat-protsessual huquqi darslik

12.6. Reabilitatsiyaga oid masalani hal qilish

Reabilitatsiyaga oid masalani hal qilish bevosita reabilitatsiya qilingan shaxsning huquqlarini amalga oshirish mumkinligini tushuntirish bilan boshlanib, buning uch tartibi nazarda tutilgan. Birinchisi, sudning oqlov hukmida; ikkinchisi, yuqori instansiya sudining ayblov hukmini bekor qilish va jinoyat ishini Jinoyat-protsessual kodeksining 83-moddasiga asosan tugatish to‘g‘risidagi ajrimi yoki qarorida shaxsning reabilitatsiya qilish huquqlari tushuntirilishi lozim; uchinchisi, dastlabki tergovda ishni Jinoyat-protsessual kodeksining 83-moddasiga asosan tugatish to‘g‘risidagi qarorda oqlangan yoki jinoyat ishi tugatilgan shaxsning qonunga xilof ravishda jinoiy javobgarlikka tortilganligi hamda Jinoyat-protsessual kodeksining 302-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan holatlar tufayli yetkazilgan mulkiy zararni undirish hamda ma’naviy ziyon oqibatlarini bartaraf etilishini talab qilish huquqi e’tirof etilishi lozim.
Jinoyat-protsessual kodeksi reabilitatsiya qilingan shaxsga mulkiy ziyonni qoplash uchun pul tovoni to‘lashni talab qilish muddatini belgilagan bo‘lib, 312-moddasiga ko‘ra shaxs o‘zining reabilitatsiya qilinganligi haqidagi hukm, ajrim yoki qarorni olgan vaqtdan e’tiboran ikki yil mobaynida talab qilish huquqiga ega.
Shu bilan birga, qonunga xilof ravishda hukm qilingan, tibbiy muassasaga joylashtirilgan, ehtiyot chorasi tariqasida qamoqqa olingan, ushlab turilgan, lavozimidan chetlashtirilgan yoki lavozimidan ozod etilgan shaxs ma’naviy ziyonning oqibatlarini bartaraf etilishini talab qilishga haqli. Fuqarolik kodeksining 1021-moddasida ma’naviy zararni undirish asoslari ko‘rsatilgan bo‘lib, unga ko‘ra qonunga xilof ravishda ozodlikdan mahrum etish, javobgarlikka tortish, ehtiyot chorasi tariqasida qamoqqa olish, ushlab turish yoki namunali xulq-avtorga ega bo‘lish to‘g‘risida tilxat olish, ma’muriy javobgarlik choralarini qo‘llash tufayli fuqaroga yetkazilgan ma’naviy ziyon uni yetkazgan aybdorning mavjudligidan va uning istagidan qat’iy nazar undirilishi lozim.
Fuqarolik kodeksining 1022-moddasiga muvofiq, ma’naviy ziyon pul shaklida qoplanishi lozim. Uning miqdori va hajmi fuqaroga yetkazilgan jismoniy va ma’naviy azob-uqubatlarning darajasiga qarab sud tomonidan belgilanadi. Adabiyotlarda ma’naviy zararning obyektlari sifatida: shaxsni xo‘rlash, obro‘sini to‘kish, insoniy qadr-qimmatini poymol etish, hayotiga yoki sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetkazish, nomulkiy huquqlaridan, masalan, mualliflik huquqidan mahrum qilish kabilar kiritiladi¹.