O’zbekiston resbuplikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti

Elektr energiyasi manbalari va iste’molchilar: 1-akkumulator batariyasi; 2-generator. 3-uzgich.

Avtomobil elektr jihozlariga qo‘yiladigan asosiy texnik talablar: 1. Nominal kuchlanish . Elektr energiya iste’molchilarining nominal kuchlanishi - 12, 24 V. Asosiy tok manbai - generatorning nominal kuchlanishi 14, 28 V qiymatida belgilanadi. Avtomobil harakatlanayotganda ishlaydigan elektrenergiya iste’molchilari kuchlanish belgilangan nominal qiymatidan 95-125% doirasida o‘zgarganda ham o‘z ish qobiliyalarini yo‘qotmasliklari kerak. 2. Elektr o‘tkazgichlarning ulanishi. Avtomobillarda bir o‘tkazgichli sxema joriy qilingan, ya’ni barcha iste’molchilarga bita o‘tkazgich ulanadi, tok manbai va iste’molchilarning ikkinchi qutbi esa «massa»ga (avtomobil kuzoviga yoki shassisiga) ulanadi. Elektr jihozlarning ba’zi buyumlarini ikki o‘tkazgichli sxema bo‘yicha tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan. 3940-57 raqamli Davlat standarti bo‘yicha «massa»ga tok manbai va iste’molchilarning manfiy qutbi ulanadi. Akkumulator batareyasi. Dvigatelni startyor yordamida ishga tushirish uchun va generator ishlamaganda yoki uning quvvati yetarli bo‘lmaganda avtomobildagi barcha tok iste’molchilarini elektr energiyasi bilan ta’minlash vazifasini akkumulator batareyasi bajaradi. 117 Akkumulator elektr tokining kimyoviy manbai bo‘lib, u tashqaridan elektr toki berilganda kiyomviy energiyani yig‘ish (zaradlanish) va uni elektr energiya ko‘rinishida tashqi iste’molchilarga uzatish (razradlanish) qobiliyatiga ega bo‘lgan moslamadir. Energiyani bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga o‘tish jarayoni akkumulatorning butun ishlash davrida uzluksiz davom etib turadi. Dvigatelni ishga tushirish jarayonida startyor juda qisqa vaqt ichida katta miqdorda, 250 A dan 1000 A gacha tok iste’mol qiladi. Shuning uchun, avtomobillarga o‘rnatiladigan akkumulatorlarning ichki qarshiligi imkon boricha kichik, katta razrad toklariga chidamli bo‘lishi kerak. Tuzilishi katta razrad toki berishga moslashtirilgan akkumulator batareyasi-startyor akkumulatorlar batareyasi deb yuritiladi. Avtomobillarda asosan qo‘rg‘oshin-kislotali va ba’zi hollarda ishqorli akkumulatorlar ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin-kislotali akkumulator elementining elektr yurituvchi kuchi (EYUK) 2 V ga teng bo‘lib, 12 V kuchlanishga ega bo‘lgan akkumulator batareyasini hosil qilish uchun oltita akkumulator elementi ketma-ket ulanadi. Qo‘rg‘oshin-kislotali akkumulator batareyalarining ichki qarshiligi kichik bo‘lganligi sababli, ularga startyor ulanganda akkumulatordagi kuchlanishning pasayishi nisbatan kam bo‘ladi. Shuning uchun, qo‘rg‘oshin-kislotali akkumulatorlarning bir qator kamchiliklari bo‘lishiga qaramasdan (mexaniq mustahkamligi uncha katta emas, xizmat muddati nisbatan kichik va hokazo) avtomobillarda juda keng ko‘lamda ishlatiladi, chunki ularning tavsifnomalari startyor rejimiga eng to‘la mos keladi. Qo‘rg‘oshin-kislotali akkumulator batareyasining tuzilishi. Akkumulator batareyasi (74-rasm) yaxlitqobiq 12 da joylashtirilgan uch yoki olti ketma-ket ulangan bo‘limlardan tashkil topgan. Har bir bo‘lim bir-biridan to‘siqlar bilan ajratilgan. Akkumulator batareyalarining qobig‘i ebonit, termoplast, polipropilen va polistirol kabi kislotaga chidamli, mexaniq mustahkamligi yetarli darajada yuqori bo‘lgan materiallardan tayyorlanadi. Qobiqning har bo‘limining pastki qismida musbat va manfiy plastinalar tayanadigan qovurg‘alar bo‘lib, ular akkumulator tubiga cho‘kmalar yig‘ilganda (faol massa to‘kilganda) plastinalarni qisqa tutashuvdan saqlaydi. Akkumulator elementi musbat 3 va manfiy 5 plastinalardan yig‘iladi. Plastinalar asosi qo‘rg‘oshin panjara bo‘lib, uning quyilish xususiyatlarini yaxshilash, mexanik mustahkamligini va korroziyaga chidamli- 118 ligini oshirish maqsadida tarkibiga 7-8% surma va 0,1-0,2% margimush qo‘shiladi. Qo‘rg‘oshin panjara oralariga faol massa to‘ldiriladi. Musbat plastinaga faol massa sifatida qo‘rg‘oshin surigi (Pb3,O4), qo‘rg‘oshin oksidi (PbO) va sulfat kislota (H2SO4) aralashmasi qoplansa, manfiy plastinaga qo‘rg‘oshin kukuni va sulfat kislota aralashmasi suriladi. Musbat plastinaning faol massasi mustahkamligini oshirish uchun unga polipropilen tolalalari qo‘shiladi.