O‘zbekiston rerspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi qarshi davlat universiteti

1.2. Lug’atlarda va zamonaviy ilmiy adabiyotlarda “ma’naviyat” 

tushunchasining tahlil etilishi va turlicha yondashuvlarning qaror topishi. 

O’zbekiston  mustaqillikka  erishganidan  keyin  “ma’naviyat”  ilmiy 

tushuncha  sifatida  tahlil  qilinib,  o’rganila  boshlandi.  Avvalo  “ma’naviyatning 

o’zi  nima?”  degan  savol  qo’yildi.  Inson  va  jamiyatning  ma’naviy  dunyosini 

boyitishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo’lgan  barcha  ijtimoiy-gumanitar  soha 

(fanlar:  til,  adabiyot,  tarix,  dinshunoslik,  sotsiologiya,  etika,  estetika…) 

mutaxassislari  oldiga  mazkur  masalaga  ilmiy  yondashib  javob  toppish 

muammosi vujudga keldi. 

Ma’naviyat masalalari hamda ta’lim tizimida “Ma’naviyat asoslari” fanini 

o’qitishni joriy etish va yanada takomillashtirish borasida bir qancha islohotlar 

amalga oshirilmoqda. 1997-yildan boshlab mamlakatimizdagi barcha oliy o’quv 

                                                           

36

 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008. 32-b. 

---

25 

 

yurtlarida  “Ma’naviyat  asoslari”  fani  o’qitila  boshlandi.  O’zbekiston 

Respublikasi  Prezidentining  2001-yil  18-yanvardagi  “Milliy  istiqlol  g’oyasi: 

asosiy tushuncha va tamoyillar fani dasturlarini yaratish hamda amaliyotga joriy 

etish to’g’risida”gi PF – 1331-son Farmoyishi

37

 asosida “Milliy istiqlol g’oyasi” 

va  “Ma’naviyat  asoslari”  fani  uzluksiz  ta’lim  tizimining  barcha  bosqichlarida 

o’qitish joriy etidi. “Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazi” tuzulib, barcha 

viloytalarda,  shahar  va  tumanlarda  uning  bo’limlari  ochildi.  Prezidentimizning 

2006-yil  25-avgustdagi  “Milliy  g’oya  targ’iboti  va  ma’naviy-ma’rifiy  ishlar 

samaradorligini oshirish to’g’risida”gi Qarori

38

 chiqarilganligi ham bu mavzuga 

nisbatan olimlarimizning e’tiborini yanada kuchaytirdi.  

Shuni  ta’kidlab  o’tish  joizki,  “sovet  davrida  o’zbek  tilida  chop  etilgan 

“Filosofiya  lug’ati”da  bu  tushunchaga  o’rin  ham  berilmagan.  Vaholanki, 

“ma’naviyat”  va  uning  o’zagidan  yasalgan  “ma’naviy”  tushunchalarning 

qo’llanish  doirasi  keskin  kengayib,  ularning  lug’aviy  va  terminologik 

mazmunlari  shunchalik  boyib  bormoqdaki,  bu  ma’naviyatni  alohida  ilmiy 

tushuncha  sifatida  o’rganishni,  uning  madaniyat,  ong,  tafakkur,  dunyoqarash, 

ruhiyat hamda badiiy, siyosiy, axloqiy qadriyatlar va h.k. tushunchalar tizimidagi 

o’rnini  aniqlashni,  ular  bilan  o’zaro  munosabatlarini  tahlil  qilishni  taqozo 

etmoqda”

39

. 

1969-yilda  nashr  etilgan  “Farhangi  zaboni  tojiki”  lug’atida  “ma’naviyat” 

– “ma’naviyot” olami fikri va ruhi, ya’ni kishining ichki ruhiy va fikriy olami 

deb  talqin  qilingan  va  unga  misol  tariqasida  “Axloqi  Nosiriy”  dan  parcha 

keltirilgan: “Ma’naviyati inson mabdai surati vujudi na’viyati o’st”

40

. (Mazmuni: 

inson  ma’naviyati  uning  hayoti  mazmunining  yangilanishidir  (hayot  tarzining 

o’sishidir)).  Lug’atda    “ma’naviy”  sifatlanishining  birinchi  mazmuni  ma’niga 

                                                           

37

 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001-yil 18-yanvardagi “Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va 

tamoyillar fani dasturlarini yaratish hamda amaliyotga joriy etish to’g’risida”gi PF – 1331-son Farmoyishi 

38

  

39

 Erkaev A. Ma’naviyat va taraqqiyot. T.: “Ma’naviyat” nashriyoti, 2009. 7-b. 

40

 Farhangi zaboni tojiki. 1-jild, Moskva. 1969.  665-b. 

---

26 

 

mansub,  ikkinchi  mazmuni  inson  fikri  va  ruhi,  ya’ni  ichki  ruhiy  olami  va 

moddiylikning muqobili deb berilgan.  

1981-yilda  Moskva  “Rus  tili”    nashriyoti  nashr  etilgan    “O’zbek  tilining 

izohli  lug’ati”  da  “ma’naviyat”  atamasi  uchramaydi.  Ammo  uning  o’zagi 

bo’lgan  “ma’ni”, “ma’no” so’zlari hamda “ma’naviy” va “ma’nan” sifatlanishi 

yoritilgan.  “Ma’naviy”  so’zining  birinchi  mazmuni  kishining  ichki,  ruhiy 

hayotiga oid deb,  ikkinchi  mazmuni  esa axloqiy  (kishining  ma’naviy  qiyofasi) 

deb  ifodalangan.    Lug’atda  “ma’ni”  so’zi  ikki  mazmunda  berilgan:  so’zning 

birinchi mazmuni ma’no, ya’ni so’zning ma’nosini ifodalagan (Misol, “Gapga