O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi t oshkent moliya instituti

Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining axoxiytamoyillari

Huquq sohasining barcha tarmoqlari singari xo‘jalik huquqining ham asosiy va eng muhim tamoyillari mustaqil O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida mujassamlashgan axoxiy qoidalardir. Xo‘jalik huquqiga oid tamoyillar respublikamizda bozor munosa- batlarini tashkil etishda barcha xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy faoliyatini ma’lum bir maqsad sari yo‘naltirib, huquqiy tartibga solib turadi.
Xo‘jalik huquqining asosiy tamoyillaridan biri xo‘jalik(tadbir- korlik) subyektlarining iqtixodiy faoliyat erkinligidir. U kons- titutsiyamizning 53-moddasida o‘z ifodasini topgan. Bu tamoyilning bozor iqtisodiy munosabatlarini tashkil etishdagiahamiyatishundaniboratki,muqaddamiqtisodiymunosabatlarfaqatyuqori turuvchi davlat organlarining direktiv ko‘rsatmalari asosida belgilangan edi. Bunday tartib ishchi, xizmatchi va ziyolilarning ishbilarmonligi,ijobiytashabbuskorligi,qisqasiijtimoiyfaolliligiga to‘sqinlik qilib kelgan edi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tib borish esa, jamiyat ehtiyojini hisobga olgan holda mulkiy munosabatlarning o‘zgaribborishiga,moddiyishlabchiqarishnirivojlantirib,mehnat unumdorligini oshirishga, erkin mehnatning qaror topishiga olib keldi.Natijada,xo‘jaliksubyektlariyuqoridanberiladiganbuyruq yoki ko‘rsatmaga asoslanmasdan, balki ular iqtisodiy qonu- niyatlarga, ya’ni bozor qonuniyatlariga tayangan holda moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishda erkin bo‘lib, faqat bozor talablarigarioyaetganholdaiqtisodiyraqobatdamustaqilqatnasha oladiganbo‘ldi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) xubyektlarining iqtixodiy manfaatlarinihimoya qilixh tamoyili. Bu tamoyilning mohiyati har bir moddiy tovarishlabchiqaruvchiyokixizmatko‘rsatuvchixo‘jaliksubyekti- ning iqtisodiy manfaati qonunlarda belgilangan tartibda tegishli organlar orqali himoya qilinadi. Eng avvalo, iqtisodiy manfaat- larning himoyasi soliq munosabatlarida yorqin ko‘zga tashlanadi. Jumladan,yangitashkiletilgankorxonalarvatadbirkorlargamoddiy jihatdano‘ziqtisodinitiklabolishdaimtiyozlarberilgan.Bankorqali ulargaqarzberishdavasoliqto‘lashdahamma’lumbirimtiyozlar yaratilgan. Xo‘jalik subyektlarining mulkiy huquqlari buzilganda, qonungamuvofiqhimoyaqilinadi.Jumladan,xo‘jaliksubyektining mulkigazararyetkazilganda,shuzararto‘lahajmdazararyetkazgan shaxsdan undirib olinadi. Agar, mulk egasining xohishidan tashqari, mulkqonungazidholdaboshqashaxsgao‘tkazilganida,bumulkka da’vo qo‘zg‘atilib, egasiga (xo‘jalikka) qaytariladi. (Fuqarolik kodeksining 228—233-moddalari.) Agar, to‘sqinlik qilinganida, unday to‘sqinliklar bartaraf etiladi. Mulk egasining huquqlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 23l-moddasida belgilanganidek himoyaqilinadi.
Bundan tashqari, Fuqarolik kodeksining 232-moddasidabelgilanganidek, xo‘jalik subyekti mulkdor bo‘lmasa ham, lekin mol-mulkka meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish, xo‘jalik yuritish, operativ boshqarish huquqi asosida yoki qonun, yoxud shartnomadanazardatutilganboshqaasosgako‘raegalikqilayotgan bo‘lsa ham uning shu mol-mulkka bo‘lgan huquqlari Fuqarolik kodeksining 228—23l-moddalari qoidalariga muvofiq himoya qilinadi.
Xo‘jalik subyektining iqtisodiy manfaatlari ham, huquqi ham qonun bilan himoya qilinadi. Jumladan, xo‘jalik subyektlari boshqa shaxslar bilan shartnoma munosabatlariga kirishganida ularning manfaatlarinihimoyaqilishdamonopoliyadanhimoyalashtamoyili muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu tamoyilning mazmuni tovar ishlabchiqaruvchilarningvaxizmatko‘rsatuvchilarningbozorlarda erkinharakatqilishinita’minlashmaqsadidamonopolistikfaoliyatni cheklashga,nosog‘lomraqobatningkelibchiqishigayo‘lqo‘ymas- likka qaratilgan chora-tadbirlar olib borilishida namoyon bo‘ladi. Bu sohada O‘zbekiston Respublikasining l996-yil 27-dekabrda qabul qilingan «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatini cheklash va raqobatto‘g‘risida»giQonunimuhimahamiyatgaega.Anashuqonun orqali ayrim shaxslar tomonidan bozorni monopoliyalashtirib, o‘zshaxsiymanfaatigaxizmatqiladiganjoygaaylantirishigaqarshi kurasholibborilayapti.Erkinbozorningtoborakengrivojtopishiga shart-sharoit yaratilib, bozor hamma uchun ochiq bo‘lishi, narx- navotalabbilantaklifnatijasidabelgilanishita’minlanmoqda.
Xo‘jalik munoxabatlariga iqtixodiy uxlublarni qo‘llaxh axoxida darlatningta’xiretixhtamoyili.Butamoyilmamlakatimizningiqtiso- diy rivojlanishiga ko‘rsatma, buyruq orqali ta’sir etish usulining iqtisodiy usuliga, ya’ni mehnat jamoasining, yakka shaxsning tovar ishlab chiqarish, ish va xizmat ko‘rsatish, uning assortimentini kengaytirish va sifatini oshirishda manfaatlarini hisobga olishga qaratilgani bilan izohlanadi. Bunga misol sifatida soliq undirishni olishmumkin. Muqaddam soliqlar hamma tashkilotlardan olingan daromaddan bir xilda ushlab qolinmasdan, balki ilg‘or korxonaning mablag‘idan samarasi past korxona uchun ham olib qolinar edi. Hozir esa soliqlar tizimining aniq qo‘yilishi har bir korxona va tashkilotlarningo‘zrivojidanmanfaatdorligita’minlanishi,kashfiyot, ixtirovatakomillashtirishtakliflariqilibfoydalanishlarigaimkoniyat yaratilgan.Davlatningkorxonavatashkilotlargata’siretishiberiladigan buyruqqavako‘rsatmagaemas,balkiiqtisodiyusulgaasoslanadi.
Iqtisodsiyosatdanalohidabo‘lganholdarivojlanadi.Busiyosat mutlaqoiqtisodgaaloqasiyo‘qekan,deganxulosaemas,albatta. Iqtisod bilan siyosat bir-biri bilan bog‘lanmagan holda, biri ikkinchisigata’siretganholdabo‘ladi.Shunuqtayinazardan,avval iqtisod rivojlanib boradi, so‘ngra siyosatshakllanadi.
Rexpublikamuxtaqiltaraqqiyotinibelgilorchinarxlarnierkin- laxhtirixhrabozorinfraxtrukturaxinixhakllantirixhtamoyili. Bu, engavvalo,bozornitovarlarbilanto‘ldirishgavaxizmatlarko‘rsa- tishga qaratilgan iqtisodiy omillardan biridir. Shu sababli davlat narxlarnibirdanigao‘zholichaqo‘yibyubormasdan,asta-sekinlik bilanerkinnarxgao‘tibborishnita’minladi.Narx-navotalabbilan taklifo‘rtasidabelgilanaboshlandi.Chinakamtalabvataklifasosida vujudga keladigan erkin bozor narxlarining amal qilishi bozor iqtisodiyotiningg‘oyatmuhimbo‘g‘inibo‘lib,bubo‘g‘inmahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilarni o‘zaro jips ta’sirini ta’minlaydi.Ammo,davlatningbozorbahosigata’siretishi,ma’lum biriqtisodiyusullarorqaliolibboriladi,albatta.
Davlatningengavvalo,bozorvabahogata’siriunikuzatishvanazoratqilishorqaliamalgaoshiriladi.Davlatxo‘jalikmunosabatlariganisbatanbahoninazoratqilishstandartxizmati,soliqxizmati,sanitariyavaekologiyaxizmatikabiusullarorqalifaoliyatko‘rsatadi.Bozor infrastrukturasi bu bevosita transportxizmatiniyo‘lgaqo‘yish,yuktashish,tushirish,saqlashvatovar-mahsulotlarinisotishbilanbog‘liqxizmatturlariningsifatinioshirish,bozornio‘rganish, bozordagi narx-navo haqida ma’lumot olibturishkabixizmatlarnio‘rnigaqo‘yishvashungao‘xshashbozorrivojigako‘makberuvchiboshqaxizmatturlarinisamaralitashkiletishbilanbog‘liq munosabatlardir.
Torarixhlabchiqarurchi(ixhlarnibajarurchi,xizmatko‘rxatur- chi)xubyektlarningo‘zaroraqobatitamoyili.Butamoyilningasosiymazmunivamohiyatishundaniboratki,bozoriqtisodiyotisharoitidakimkammehnatvaxarajatsarfqilib,ko‘pvayuqorisifatlimahsulotishlabchiqaraolsa(ishvaxizmatko‘rsatsa),uijtimoiyhamdaiqtiso- diytaraqqiyotdaimtiyozgaegabo‘laoladi. Ma’lumki, butamoyiliqtisodiyotningrivojidaengbirinchivahalqiluvchivositahisob- lanadi. Chunki, uraqobatbardoshliknichiniqtiradi, yomonishlov- chikorxonanisamaradorlikkaolibchiqadiyokiuzoqmuddatdavomidatovarlarigatalabyo‘qligisabablizararko‘ribkelayotgan, to‘lovgaqobiliyatsizkorxonalarniqaytatashkiletishyokikasodgauchraganisababliO‘zbekistonRespublikasining 2003-yil24- apreldagi «Bankrotlikto‘g‘risida»giQonunigamuvofiqmutlaqotugatibyuborishgaolibkeladi.
Qonuniylik tamoyili barcha fanlarga doir bo‘lgan umumiy tamoyilbo‘lsaham,xo‘jalikhuquqidaubozormunosabatlarigao‘tish sharoitidao‘zigaxosxususiyatgaegabo‘lib,butamoyilmazmunida xo‘jalik subyektlarining qonun man etmagan har qanday faoliyat bilanshug‘ullanishlarimumkinligiqoidasiyotadi.Demak,korxona hamdatashkilotlardavlatvajamiyatgafoydalibo‘lgan,qonunbilan taqiqlanmaganfaoliyatbilanshug‘ullanishustuvorliginita’minlashi shart.Buesabozormunosabatlarigao‘tibborishbilanbog‘liqholda iqtisodni tashkil etish, samaradorlikka erishish, davlatimiz va xalqimizning buyuk kelajagini ta’minlashning asosiy vositalaridan biribo‘ladi.

«Xo‘jalik(tadbirkorlik)huquqi»mustaqilfantarmog‘isifatidaboshqahuquqiyfanlardano‘zigaxosxususiyatlaribilanfarqlanadi. Anashufarqlarniengavvalo, Fuqarolikhuquqifaniganisbatanko‘ribchiqaylik. Chunki, uzoq yillardan buyon olimlar o‘rtasida buikkifanningfarqiyuzasidanbahsketadi.Olimlarningbirguruhi«Xo‘jalikhuquqi»mustaqilfantarmog‘iemas,uFuqarolikhuqu- qiningtarkibinitashkiletadidebhisoblasa,ikkinchiguruhiesa Xo‘jalikhuquqigaalohidafandebqarashkerak,deydi.Xo‘jalikhu- quqinihuquqsohasiningbirtarmog‘idebhisoblashgauningFu- qarolikhuquqivaboshqaturdoshbo‘lganhuquqlardanfarqiasosbo‘- ladi.Uningo‘zigaxoxxuxuxiyatlariquyidagilardaniborat.Ma’lumki, Xo‘jalikhuquqiFuqarolikhuquqigajudayaqinsohabo‘lsa-da,ueng avvalo,tushunghasi,predmeti,subyektlariorqalijudaaniqfarqlanadi. Buikkifanningtushunchasidagifarqniolibko‘raylik.Fuqarolik huquqiga hozirgidavrtalabinihisobgaolgan holdaprofessor I.B.Zokirovshundayta’rifberadi:«FuqarolikhuquqiO‘zbekiston Respublikasidaamalqiluvchihuquqtizimisohalaridanbiribo‘lib, mamlakatimizda iqtisodiymunosabatlarnitakomillashtirish,bosqichma-bosqichbozor iqtisodiyotimunosabatlarigao‘tish davridafuqarolarvaboshqasubyektlarningmoddiyvama’naviy ehtiyojlarinitoborato‘liqroqqondirishmaqsadidamulkiymuno- sabatlarnihamdamulkiyxarakterdabo‘lmaganshaxsiymunosa- batlarnitartibgasolish vamustahkamlashgaqaratilganhuquqiy normalar yig‘indisidan iboratdir».