O‘zbekiston milliy universiteti z. Z. Abdushukurova, S. Q. Zakirova, S. Sidiqov, S. Abdullaev O‘zbekiston tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi

Litosfera va tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlarning o‘rtacha nisbiy miqdori, foiz hisobida (A.P.Vinogradov, 1950)

Elementlar	Litosferada	Tuproqda	Elementlar	Litosferada	Tuproqda
O	47,20	49,00	C	0,10	2,00
Si	27,60	33,00	S	0,09	0,085
Al	8,80	7,14	Mn	0,09	0,085
Fe	5,10	3,80	P	0,08	0,08
Ca	3,60	1,37	N	0,01	0,10
Na	2,64	0,63	Cu	0,01	0,002
K	2,60	1,36	Zn	0,005	0,005
Mg	2,10	0,60	Co	0,003	0,0008
Ti	0,60	0,46	B	0,0003	0,001
H	0,15	5,40	Mo	0,0003	0,0003

Nurash va tuproq paydo bo‘lish jarayonlari natijasida ayrim elementlarning miqdori o‘zgaradi. Tuproqda litosferaga nisbatan kislorod, vodorod va kremniy ko‘payib, alyuminiy, temir, kalsiy, magniy, natriy, kaliy va boshqa elementlar kamayadi. Nurash natijasida hosil bo‘ladigan g‘ovak jinslarda magmatik jinslarga nisbatan kremnezyom (SiO₂) ko‘proq to‘planadi. Qumli jinslarda kremnezyom 90 foizdan ko‘p bo‘lib, qumoq va soz tarkibli jinslarda uning miqdori 50-70 foizgacha kamayadi, ammo Al₂O₃, Fe₂O₃ singari oksidlar ko‘payadi. S.V.Zonn (1969) SiO₂:R₂O (R₂O₅ - loyqa zarrachalardagi alyuminiy va temir oksidining yalpi miqdori) nisbatiga ko‘ra nurash po‘stining quyidagi turlarini ajratadi:

1. Allitli nurash po‘sti (SiO₂:R₂O₃ < 2.5); o‘z navbatida u allitli (Al₂O₃ miqdori Fe₂O₃ ga nisbatan juda ko‘p), ferralitli (Al₂O₃ miqdori Fe₂O₃ dan ko‘p) va ferritli (Fe₂O₃ miqdori SiO₂ va Al₂O₃ ga nisbatan nafaqat loyqa zarrachalarida, balki umuman er po‘stida ko‘p) kabi guruhlarga bo‘linadi.
2. Siallitli nurash po‘sti (SiO₂:R₂O₃ > 2,5) siallitli va ferrisiallitli guruhga ajratiladi. Ferrisiallitli guruh SiO₂:R₂O₃ nisbatining ancha qisqa bo‘lishi bilan tavsiflanadi.
Tuproqning mexanik tarkibi qanchalik og‘ir bo‘lsa, ikkilamchi-yuqori dispers minerallar shuncha ko‘payadi. Unda kremnezem kamayib, alyuminiy va temir oksidlari, shuningdek kimyoviy birikkan suv miqdori ko‘payadi. Demak, tuproqning kimyoviy tarkibi tuproq paydo qiluvchi jinslarning geokimyoviy xususiyatlariga bevosita bog‘liq.
Ayrim granulometrik fraksiyalar mineralogik tarkibining turlicha bo‘lishligi sababli ulardagi kimyoviy elementlarning tarqalishi ham bir xil emas. Kremniyning miqdori kvarsga boy bo‘lgan 0,25 mm dan katta fraksiyalarda yuqori, nozik fraksiyalarda esa dala shpatlari va ayniqsa temir saqlaydigan boshqa birlamchi minerallarning miqdori ko‘payadi va shu sababli alyuminiy, temir va boshqa elementlarning miqdori oshadi.
Tuproq tarkibidagi kimyoviy elementlar turli birikmalar holida bo‘lib, ulardagi mineral va organik moddalarning tarkibi bilan bevosita bog‘liq. Quyida tuproqdagi ayrim element birikmalari va ularning o‘simliklar hayotidagi ahamiyati haqida qisqa to’xtalib o‘tamiz.