O’zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti arxivshunoslik yo’nalishi sirtqi ta’lim

1.2. Xioniylar davlatining tashkil topishi.
Arman manbalarida ta’riflanishicha, o'sha paytlarda xioniylar davlatining podshosi Gurumbat (Grumbat) bo'lgan. U nihoyatda dono, behisob g'alabalari bilan dong'i taralgan zabardast hukmdor bo'lgan.
Bey Shida (VI asr) ≪Bir vaqtlar xunnlar Sude (Sug'd, Sug'diyona) hokimini o'ldirib, Sudeni egallagan edilar, bu voqea sodir bo'lgandan buyon to'rt avlod o'tgan≫ degan axborot keltiriladi. Xunnlar (xioniylar)ning Sug'diyonani egallaganligi ushbu axborotda 479 - 564-yillarda berilgan. Agar bir avlod, O’rta hisob bilan 50-yil deb olinsa, to'rt avlod o'tishi taxminan 350-356-yillarga to'g'ri keladi. Demak, yuqoridagi ma’lumotlarga ko'ra ayni shu vaqtlarda (350-356) xioniy (xunn)lar Sug'diyonani va uning markaziy shahri Samarqandni egallaganlar.
Yapon olimi Enoki hamda tarixchi, etnograf va geograf olim L.N. Gumilyovning ta’kidlashicha, Sug'diyonani egallagan, Xitoy voqeanavislari ≪xunn≫ deb atagan etnos xioniylar bo'lgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko'ra ularning yuqoridagi fikrini haqiqatga yaqin deb bilishimiz mumkin.
Xionitlar nomi manbalarda birinchi marta 356-yilda tilga olingan. Xioniylar bilan chegaradosh Eron qo'shinlari O’rtasida 356-yili Sug'd hududida jang bo'lib o'tgan. Sosoniylar shohi Shopur II (309-379) bu jangda yengiladi. Ammo 358-yili ular O’rtasida sulh va ittifoq tuzilgan. Solnomachi Ammian Marselinning yozishicha, 359 yili xioniylar shohi Grumbat Sosoniylar shahanshohi Shopur II bilan Amid (Suriya) shahrini (Vizantiya mulki edi) qamal qilishda ittifoqdosh sifatida, unga yordam bergan. Shu yillarda (350 - 356) yuqorida aytilganidek, xunnlar-xioniylar Zarafshon vohasini egallagan edilar. Demak, xioniylar Amudaryo sohillariga chiqib, Eron Sosoniylari bilan chegaradosh bo'lib qolishgan.
Uzoq o’tmishda xioniylar va ular tarkibidagi barcha qabilalar Shimoliy Xitoyda, Sibirda, milodiy 1-2 asrlarda esa Qozog’iston cho’llarida yashaganlar. Ularning ayrim guruhlari shu asrlarda Movarounnahr va Xorazm hududlariga ham kelib joylashganlar. Xioniy qabilalari kirib kelgan paytda Movarounnahr va Xorazm hududida xorazmliklar so’g’diylar, kushonlar, qang’arlar va bir qancha boshqa xalqlar yashagan. V asrning 20 yillarida O’rta Osiyoga Sharqdan Sirdaryo va orol bo’ylari orqali yana bir ko’chmanchi aholi kidariylar (yuejchji yoki toxarlarning avlodi) kirib keladi. Kidar ismli hukmdor ularga yo’lboshchilik qilgani uchun kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar So’g’diyonani Amudaryo bo’ylaridagi yerlarni egallab o’z hukmronligini o’rnatadilar. Kidariylar Balx shahrini o’z davlatining poytaxtiga aylantiradilar Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davom etmaydi. Kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o’rtasida bir necha marta qurolli to’qnashuvlar bo’ladi. 456 yilda bo’lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchradilar. Ayni paytda shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo’ldilar. Kidariylar u yerda 75 yilcha hukmronlik qildilar. Bu hududlarni turk hoqonligi egallaganda xorazmliklar va so’g’diylar qatorida kidariylar, xioniylar, eftaliylar va boshqa xalqlar ham bo’lgan. Xion (xioniy), Kidariylar etnoslarining kelib chiqishi haqida xaligacha aniq ma’lumotlar yo’q va tadqiqotchilar orasida ham turli baxsli fikrlar mavjud. Masalan, xioniylarni eftaliylarga yoki kidariylarga tenglashtirgan, ba’zan esa buning teskarisi eftaliylarni xioniylar deyilgan. Xioniylar tarixiy manbalarda milodiy 4 asr o’rtalarida tilga olingan. Beyshida (6 asr) bir vaqtlar xunlar Sude (So’g’d) xokimini o’ldirib Sudeni egallagan edilar. Shu ma’lumotlarga ko’ra 350-356 yillarda xioniylar So’g’diyonani va uning markaziy shahri Samarqandni egallaganlar. 356 yilda xioniylar sarkardasi o’g’li bilan Sosoniylar podshosi Shopur 2ni Amida (Suriya) shahrini qamal qilishda ittifoqdosh sifatida unga yordam bergan. Shu yilda xioniylar Zarafshon vohasini egallagandan so’ng Amudaryo vohasiga chiqib Eron sosoniylari bilan chegaradolsh bo’lib qolgan. Dastlab xioniylar Sosoniylar bilan ittifoqchilikda yashagan bo’lsada, 4 asr oxiri 5 asr boshlarida ular bilan raqiblashib kelganlar. 460 yili xioniylarning katta qismi Hindistonning shimoliy-g’arbiy hududlariga ko’chadilar ularning ayrim guruhlari Movarounnahrda qolib, eftalitlar bilan aralashadilar va keyinchalik o’troqlashib, tub yerli aholiga qo’shilib ketadilar. Xitoy manbalaridan eftalitlarni “ida, yeda, idan, idyan” deb, suriya va lotin manbalaridan esa “eptalit, eftalit, adbal”, arman yozuvlarida “idal, tetal, xeptal”, arab va fors mualliflari “haytal, yaftal, hetal”, hind manbalarida “xuna” va hokazo deb eslatib o’tiladi. Xitoylik mualliflar eftalitlarni turklar (tukyue) bilan bog’liq ravishda ta’riflaydilar. Vizantiyalik tarixchilar, masalan Prokoliy (6 asr) eftalitlarni xunlardan deb ko’rsatar ekan, “ular (ya’ni eftalitlar) xunlardandir, tanalari esa oq” deb eslatadi. Eftalitlar bilan sosoniylar o’rtasida birinchi to’qnashuvlar 5 asr 30 yillardayoq sodir bo’lgan edi. Arman tarixchisi Vardapetning ma’lumotiga ko’ra 5 asrning 50-yillariga kelib eftalitlar ittifoqi nihoyatda ko’chayib ketadi. 456 yildayoq eftalitlar o’z elchilarini Xitoyga jo’natadilar. Eftalitlar tobora janubiga qarab siljiy boshlaydilar va o’z navbatiga janubdagi qo’shni Eron bilan munosabatlar keskinlasha boradi. Sosoniylar bilan hal qiluvchi qarashlar davri shoh Peruz (Feruz) davriga (459-484 yy.) to’g’ri keladi. Taxminan 457 yili vaxshunvor (axshunvor) Eftalon boshchiligidagi eftalitlar Chag’oniyon (Surxondaryo viloyati Termiz shahrining shimolidagi yerlar), Tohariston, Badahshonda o’z hokimiyatlarini o’rnatadilar. 459 yili Eron taxtiga nomi tilga olingan Peruz chiqadi. Manbalarda Peruzning hokimiyatga kelishi eftalitlar bilan bog’liq ravishda bayon qilinadi. Nafaqat Peruz, balki uning akasi Xo’rmo’zd (457-459) ham eftalitlar yordamida taxtni qo’lga kiritgani ma’lum. Bunday holat bekorga yuzaga kelmagan. Chunki Xo’rmo’zd va Peruz o’z vaqtida taxt vorisi sifatida sosoniylar davlatining sharqiy viloyatlarini (Seyistondan Marg’iyonagacha bo’lgan hudu) boshqarganlar. (Xo’rmo’zd 420-457 yillari, Peruz 457-459 yillari). Shu munosabat bilan qo’shni o’lka siyosiy, savdo doiralari bilan yaqindan muomalada bo’lganlar. Peruz eftalitlarning ko’chayib borishini vaqtinchalik deb bilib, ular kuchidan Eron taxtiga kelish uchun foydalangan bo’lishi kerak. Ammo eftalitlar qudrati oshib tez orada ular sosoniylarga ham qarshi turishlarini anglagan Peruz eftalitlarga qarshi jangga kiradi. Bu to’g’risidagi ma’lumotlar “Baxmal-Yashta” da ham, arab tarixchisi at-Tabariyning asarlarida ham uchraydi. Peruz (459-484) 3 marotaba eftalitlarga qarshi yurish qiladi. Birinchi kurashdayoq Peruz mag’lubiyatga uchraydi va asirga tushadi. Vizantiya imperatori Zenon o’rtaga tushib, uni ozod qilib oladi. Peruz chegaradagi Talqon (Talikon) shaharlarini eftalitlarga topshiradi va Varxron Bahromgo’r belgigan chegaradan o’tmaslik majburiyatini oladi. Bu mag’lubiyatdan xulosa chiqarib olmay, u yana ikkinchi bor eftalitlar ustiga yurish boshlaydi. 3-chi urushda Prisk Paniyskiyning ma’lumoticha, Peruzning eftalitlarni aldashi xizmat qilgan. Peruz o’lpon to’lab bo’lgach, eftalitlar bilan munosabatni yangilashga harakat qiladi. U eftalitlarga sulh tuzishni va o’zining eftalitlarga tinch maqsadida hukmdorga o’z taklifining kafolati sifatida singlisini turmushga berishligini taklif etadi. 484 yili eftalitlar va sosoniylar o’rtasida ohirigi kurash boshlanib ketadi. Bu kurash Marv yaqinida sosoniylarning tugal mag’lubiyati bilan yakunlanadi. Arab tarixchilar Denovariy va Tabariylarning yozishicha Peruz o’z qo’shinining bir qismi bilan pistirmadagi chuqur handaqqa tushib ketgan va eftalitlar tomonidan toshlar bilan urib o’ldirilgan ekan. Uning butun lageri, xonadoni, mol-mulki eftalitlar qo’liga tushib musodara qilingan. Bu kurashdan so’ng Eron ustiga og’ir o’lpon solingan. Sosoniylar qudratiga eftalitlar tomonidan shunday qilib chek qo’yildi. Eronning o’zida shu vaqtga kelib ichki siyosiy ahvol keskinlashib ketdi. Og’ir iqtisodiyahvol, qulchilikning yemirilishi, soliqlarning o’sishi, quyi tabaqalarning qashshoqlanishi, urushdan keyingi vayronliklar natijasida norozilik harakatlari boshlanib ketdi. Xalq g’alayonlari diniy tus olib, bu harakatlarga Mazdak boshchilik qildi. Mazdak Hamdadon (470-529) zardushtiylikning asl g’oyalarini hayotga tadbiq qilmoqchi bo’lib, o’z harakat mafkurasini yaratdi. Uning ta’limotchi kishilar bu dunyoning ne’matlaridan teng foydalanishlari lozim, shuningdek, u ijtimoiy hayotga jamoa huquqlarini tiklash, yer-suv, mol-mulkka barobar egalik qilish, hammaning o’zaro tengligiga erishishi lozim, degan g’oyani ilgari suradi. Mazdak tarafdorlarining soni Eronda juda ko’plab odamlarni tashkil etdi. Beruniyning xabariga ko’ra, uning ortidan minglab kishilar ergashdilar. Mazdakiylar yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabat-feodalizmning talablarini olg’a sura boshladi. Mazdakiylik harakati nihoyatda ko’chayib ketdi. Qubodshohning (489-531) o’zi u bilan hisoblashishga majbur bo’ldi. Kubot Mazdak tarafiga o’tib uni Eronning bosh koxini yetib tayinlaydi. Mazdak hokimiyatini o’z qo’liga kiritib olgach, uning tarafdorlari ohir-oqibatda Kubotni 496 yil taxtdan ag’darib tashlab zindonga tashlaydilar. Uning o’rniga ukasi taxtga chiqadi Kubot zindondan qochib Eftalitlar dargohidan panoh topadi. U o’z vaqtida eftalitlar hukmdorining singlisiga uylangan edi. Suriyalik muarrix Iyshu Stilit eftalitlar huzuridagi Kubotning ahvolini shunday ta’riflaydi: “u ko’zida yoshi bilan har kuni (eftalitlar hukmdoridan) lashkar bilan qo’llabquvvatlashni iltimos qilardiki, to yana davlat boshqaruvini qo’lga olsam” deb. Kubot eftalitlardan yetarlicha harbiy yordam olib 499 yil Eronga yurish qildi. Chegaraga yetgan paytdayoq ukasi buni eshitib taxtni tashlab qochib ketadi. Qubot shoh I yana taxtga o’tiradi. Avval mahfiy, keyinchalik oshkora Mazdakni qatl ettirib, uning tarafdorlariga qarshi ayovsiz kurash olib boradi. Qubotning o’g’li Xusrav I Anushervon (531-579) davrida keng miqyosli islohotlar o’tkazilishi bilan birga mazdakiylar harakatiga butkul chek qo’yiladi. Eftalitlar esa o’z qo’llari ostida Tohariston, Badaxshon, So’g’d, SHarqiy Turkiston va Markaziy Osiyoning boshqa ba’zi yerlarini birlashtirdilar. Qubodshoh eftalitlar bilan deyarli tinch-totuv yashadi. U 502-506 yillarda eftalitlar bilan ittifoqchilikda Vizantiyaga qarshi yurishlarda ham Eftalitlar Markaziy Osiyo, Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eronni birlashtirgan o’lkan davlatga asos soladilar. Kushon podsholigi hududlarini ham yana o’z qo’llari ostida birlashtirdilar. Eftalitlar sosoniylarning O’rta Sharqdagi hukmronligiga chek qo’yadi. Eftalitlar davlati Markaziy Osiyo halqlari tarixida muhim o’rin tutib, keyinchalik o’z o’rnini 563-567 yillardagi kurashdan so’ng tarix maydonidagi yangi siyosiy kuch-Turk hoqonligiga bo’shatib berdi. Ilk o’rta asrlardagi Xitoy manbalarida eftalitlarning ko’chmanchi qabilalar ekanligi, ularning yurtida shaharlar yo’qligi, o’zlari o’tloqlarda yashaganliklari ta’riflanadi. Keyingi davr tarixchilar xususan g’arb manbalarida boshqacha ma’lumotlar keltirildi. Vizantiyalik muarrix Prokopiy Kesarkiy (VI asr) shunday deb yozadi: “eftalitlar (saltanati) bir hukmdor orqali idora etilib, o’z qonuniy (adolatli) davlatchiliklariga egadirlar. O’zaro va qo’shnilar bilan (munosabatlarda) adolat me’yorini saqlashda vizantiyaliklar va forslardan hech qolishmaydilar”. Demak, eftalitlar davrida ham kushonlar davridagi kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Hali kushonlar davridayoq yer va qo’rg’onlarga ega bo’lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahaliy zodagonlarga ko’proq tobe bo’la boshlagan. Eftalitlar o’lkan hududda boshqaruvni qo’lga kiritgach obod dehqonchilik vohalariga, rivojlangan shaharlarga, savdo yo’llariga ega bo’ldilar. Vaqt o’ttishi bilan esa mahalliy aholi bilan aralashib keta boshladilar. Natijada ularning bevosita vorisigaaylanadi. Shu boisdan 568- 569 yillarda Vizantiya imperatori Yustin huzurida bo’lgan turk elchisi imperatorining “Eftalitlar shaharlarda yashaydilardimi yoki qishloqlar-dami?” degan savolga “ular shaharlik sulolalar, oliy hazratlari deb javob bergan” Eftalitlarning bir qismi ko’chmanchi chorvador bo’lsa, asosiy kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashaydigan o’troq aholi bo’lgan. Toxariston va Sug’dda dehqonchilik va bog’dorchilik rivoj topgan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g’alladan tashqari sholi ham yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha 6% asrlarida hususan Sharqiy Turkiston va Turkiston yerlarida ko’plab g’o’za yekilar edi. Markaziy Osiyoning paxta tolasi Xitoyda ham mashxur bo’lgan. Tog’ va tog’ oldi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan shug’ullangan. Farg’ona vodiysida zotdor arg’umoqlar ko’paytirilar edi. Feodal munosabatlarning tarkib topa boshlashi bilan sug’oriladigan yer maydonlarini ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari-“dehqonlar” qo’lida to’plana boshlangan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin dehqonlari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram “kadivar” larga aylandi. Sug’orma yerlarning bir qismi ibodatxonalarni mulki hisoblangan. Bunday yerlar “Vag’nze” deb yuritilgan. Yaylovlarning asosiy qismi oqsoqol zodagonlar qo’lida bo’lgan. Eftalitlar orasida molmulk tabaqalanishi ham kuchli bo’lgan. Ular orasida feodal munosabatlar shakllanishi bilan bir qatorda ibtidoiy jamoa tuzumi sarqitlari ham saqlanib qolgan edi. Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq do’stlarga ega bo’lishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo’yicha do’stlari ham tirikligicha qabrga qo’yilgan. Beshi solnomasida yozilishicha, zodagonlar qazo qilgan vaqtda maxsus tayyorlangan tosh dahmalarga, oddiy eftalit murdasi esa tuproqqa qo’yilgan. Bu ikki xil ko’mish jamiyatining sinfiy tabaqalanishidan dalolat beradi. Zodagonlar qimmaatbaho kiyimlarda yurishgan. Bu haqda Son Yun o’z esdaliklaridan qayd qilib o’tadi. Jinoyatchilik qilgan shaxs kim bo’lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan, o’g’irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o’n barobar qilib undirib olingan. Eftalitlar kuchli qo’shinga ega bo’lishgan. Lashkarning asosiy qismini suvoriylar tashkil etgan. Suvoriylar asosan gurzi va qilin bilan qurollanganlar. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Otliq qo’shin asosiy ahamiyat kasb etgan. V-VI asrlarga dehqonchilik vohalarida eftalitlarning o’troqlashuvi ko’chayadi, buning oqibatida sug’orma kanallari qazib chiqarilib, minglab gektar yangi yer maydonlari o’zlashtiriladi. Sug’orish uslubi takomillashadi, shohariqlar chuqurlashib, sersuv sug’orish tarmoqlariga aylangan. Hozirgi vaqtda ham mavjud bo’lgan Zahariq, Bo’zsuv, Darg’om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug’orish tarmoqlaridan bo’lgan. Shuningdek tog’ oldilariga suv chiqarish uchun suv chiqarish asboblaridan yerlarda zodagon dehqonloarning qalin xom g’ishtdan urib chiqilgan va baland poydevori ustiga qurilgan o’lkan qo’rg’onlari, istehkomlar yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to’rt burchagi bilan burjlar bilan mustahkamlanib, devoru-mo’rilari bir necha qator kamondan o’q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin mudofaali feodal qo’rg’onlari ilk o’rta asrning o’ziga xos me’morchilik namunalaridan bo’lib, Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi SHahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal’asi shular qatoridandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha chaqirimlab qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvoza ega bo’lgan Devori qiyomat, Buxoro vohasidagi uzunligi 336 km. Li Kampirak, Toshkent vohasidagi Kampirdevor istehkom devorlari shular jumlasidandir. Shu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo’lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbasimon va ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo’lgan. V asrdan boshlab saroy, qasrlar qurilishda paxsa va xom g’isht bilan bir qatorda kirpech (pishiq g’ishtlar) ham ishlatilina boshlagan. Saroy va ibodatxonalar devorlari odatda rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Bunday tasviriy san’at namunalaridan biri Bolaliktepa (Surxandaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Bu nodir tasviriy san’at asarlarida bashang kiyingan ayol va erkaklarning ziyofati tasviri berilgan. Rasmlar katta did mahorat bilan ishlanegan. Shu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmda Tuproqqal’a xarobasini ham ko’rsatish mumkin. Bu qal’a qalin istehkom devoriga ega bo’lib, qal’a ichidagi to’g’ri yo’naltirilgan ko’chalar shaharni 10 ta mavzega bo’lib turgan. Shaharning shimoli-g’arbiy qismida ko’tarma supa ustiga xom g’ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo’lgan. Shuningdek, 100ga yaqin turar, qadimgi Xorazm yozuvlarida bitilgan 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan. Eftalitlar me’morchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyi bo’lgan. Bu qo’rg’on o’lkan to’rtburchak shakildagi tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, suratlar bilan bezatilgan. Xonalar keng-keng bo’lib, qalin devorlar bilan birbiridan ajralib turgan. Bu qasr buxorxudotlarning VI - VII asrlarda qarorgohi bo’lgan. Shuningdek, Toshkent vohasidagi Oqtepadan, Jo’n arig’i yaqinidan, Poykentdan va boshqa bir qator joylardan eftalitlar davri yodgorliklari topib tadqiq qilingan. Eftalitlar davrilda hunarmandchilik ham rivoj topgan. Ayniqsa kulolchilik, shishasozlik, chilangarlik, bo’zchilik, zargarlik, qurolsizlik kasb-hunarlari ravnaq topgan. CHochda yasalgan o’q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur bo’lgan. Katta-kichik o’aharlar soni ko’paygan. Birgina Zarafshon vohasida Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo-hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra Poykand shahri eftalitlarning poytaxti bo’lgan. Eftalitlar xalqaro savdo sohasida Eron, Vizantiya, Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq munosabatlarini olib borishgan. Eftalitlar “Ipak yo’li” ni nazoratga tutishga harakat qilganlar “Ipak yo’li” savdosidagi va umuman savdogarlar ichida Sug’dlar yetakchi o’rinni egallagan edi. Bu paytda Markaziy Osiyoda oltin, kumush, badaxshon la’lisi, rangli shisha va shisha buyumlar turli hil mevalar, ip gazlama, qora ko’l, zottor tulporlar bilan savdo qilinardi. Avval boshida Eftalitlar Sosoniylardan bo’lgan Varahran V va Perozning kumush tangalaridan o’zaro savdo-sotiqda foydalanar edilar. Keyinchalik Eftalitlar Eron shohi Varaxran V Baxromgo’r tangalariga taqlid qilgan holda kumush tangalar zarb qildilar. Bundan tashqari Buxoro, Poykant, Samarqand, Xorazmdagi mahalliy xokimlar tomonidan chiqarilgan tangalar ichki savdoda keng muomilada bo’lgan. V-VI asrlardla diniy e’tiqod va tasavurlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan tasviriy san’at sopol haykalchalarni yasash va ularga topinish keng yoyiladi. Sopol haykalchalar joy turlariga ko’ra turlicha bo’lib kiyim-kechaklar, yuz siymolari taqinchoqlari jihatidan ham bir-biridan farq qilgan. O’lka hududdagi Eftalitlar juda ko’p xalqlarni o’zida birlashtirganligi sababi diniy e’tiqodlari turlicha bo’lgan. So’g’dda zardushtiylik keng tarqalgan bo’lsa, Toxariston va Sharqiy Turkistonda buddiylikka e’tiqod qiluvchilar ko’pchilikni tashkil etgan. Shaharlarda Nasroniylar va Yahudiy jamoalari ham mavjud edi. Moniyik va Mazdak ta’limoti tarafdorlari ham paydo bo’layotgan edi. Navruz kuni Buxoro otashparastlari Siyovush qabri ustida xo’roz so’yib qurbonlik qilar edilar. Janubda Buddiylik ta’siri ko’proq edi. Chorvador aholi Turkiycha so’zlashganligi sababli Turkiy til tobora ko’proq yoyila boshlagan. O’troq aholining katta qismi sug’diy tilda so’zlashar edilar. So’g’d tili va yozuvi Yetti suv, Farg’onadan o’tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib boradi. Uning “Samarqand usuli” keng yoyilgan edi. Bundan tashqari Xorazm, Buxoro yozuvlari ham mavjud bo’lgan. Bunday yozuv yodgorliklari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan bo’lgan Kofirqal’adan topilgan.
V asr boshlarida xioniylar Xuroson yerlariga hujum boshlab, bir qancha viloyatlarni bosib oladilar. Eron Sosoniylari bilan do‘stona munosabatda bo'lib kelgan xunnlar endilikda ularning ashaddiy dushmanlari bo'lib qoladilar. Sosoniylar podshosi Varaxran V (418-438) xioniylar bilan 421 - 438-yillarda betinim urush olib boradi. Marv yaqinidagi jangda xioniylar ustidan g'alaba qozongan Varaxran V Eron bilan xioniylar chegarasini Toliqon (Marv bilan Balx O’rtasidagi shahar) yaqinidagi yerni belgilaydi. Xioniylar bilan kurashni Ezdigard II (438-457) davom ettiradi va u xioniylarning juda ko'p qo'rg'onlarini vayron qiladi. Baxon yarim orolida joylashgan Shol shahrida o'tirgan xioniylar podshosini qo'lga tushirib qatl etadi. Shundan keyin xioniylar jangga tayyorlanadilar va 454-yili bo'lgan jangda Ezdigard II qo'shinlari xionlar tomonidan qattiq talafot ko'radi.
Xioniylar IV -V asrlar davomida Eron Sosoniylari bilan bir necha marotaba jang qilib, ularning shimoli-sharqiy viloyatlaridan bir nechtasini talon-taroj qilganlar. Urushlarda juda ko'p fuqarolaridan ajragan va hokimiyatni qo'lga olishga intilgan qardosh qabila - eftallar bilan kelisha olmagan xioniylar Movarounnahrning janubiy mintaqalariga borib o'rnashadilar. Ammo bu yerlarda ham ular osoyishta hayot kechirmaydilar. 460-yili xioniylarning katta qismi Hindistonning shimoli-g'arbiy viloyatlariga ko'chadilar. Ularning ayrim guruhlari Movarounnahrda qolib, eftallar bilan aralashadilar va keyinchalik o'troqlashib, tub yerli aholiga qo'shilib ketadilar.
IV asrning 70-yillarida xioniylar O’rta Osiyoda uzil-kesil hukmronlikni o'rnatishga muvaffaq bo'ladilar. Sirdaryo bo'ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho'zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan ortiqroq hukm surgan. V asrning ikkinchi yarmida xioniylar davlati yana bir turkiy qabila eftallar tomonidan egallandi.