O‘zbekiston milliy universiteti jurnalistika fakulteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

.

Har qanday narsaga baho berilganda, avvalo, uning asilligi, boshqa keraksiz unsurlardan xoliligi, o‘z mohiyatiga Muvofiq toza tarkibga egaligi kabi me’yorlardan kelib chiqiladi. Soflik sifati nutqni ana shunday baholash me’yorlaridan hisoblanadi. Aytish lozimki, nutqning bu kommunikativ sifati nutq bilan adabiy til va nutq bilan jamiyat munosabatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra nutqning sofligini nutqning adabiy til me’yorlariga va jamiyatdagi ma’naviy-axloq qoidalariga yot bo‘lgan unsurlardan xoliligi bilan belgilanuvchi kommunikativ sifat tarzida ta’riflash mumkin..
Adabiy nutqning sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiylari quyidagilardir:
1) shevaga xos so‘z, ibora, grammatik shakllar, urg‘u va talaffuz;
2) o‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari (varvarizmlar);
3) jargon va argolar;
4) dag‘al, haqorat so‘z va iboralar (vulgarizmlar);
5) “ishlamaydigan” yoki parazit so‘zlar;
6) idoraviy so‘z va iboralar (kanselyarizmlar) va hokazo
Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay, “yuqumli” tarzda yetkazish imkoniyati muhim kommunikativ sifatlardan bo‘lmish boyligiga ham bog‘liq. Boy nutq tinglovchining joniga tegmaydi, balki u bunday nutqni jon qulog‘i bilan tinglaydi
Головин Б.Н.

Umuman barcha yoqimli narsalarday hatto har qanday go‘zallik ham tinimsiz takrorlansa, jonga tegadi; xilma-xil, rang-barang o‘zgarishlarda esa bu go‘zallik mangu yangi bo‘lib qolaveradi. Galikarnaslik Dionisiy

Sharqning buyuk pandnomachisi Kaykovusning shunday o‘giti bor:”... Tilingni yaxshi hunar bila o‘rgatg‘il va muloyim so‘zdin boshqa narsani odat qilmag‘il. Nedinkim, tilga har nechuk so‘zni o‘rgatsang, shuni aytur, so‘zni o‘z joyida ishlatg‘il, so‘z agar yaxshi bo‘lsa, ammo noo‘rin ishlatilsa, garchand u har nechuk yaxshi so‘z bo‘lsa ham yomon, nobop eshitilur . Shuning uchun behuda so‘zlamag‘ilki, foydasizdur. Bunday befoyda so‘z ziyon keltirur va har so‘zki undan hunar isi kelmasa, bunday so‘zni gapirmaslik lozim. Hakimlar debdurlar: ”So‘z bir nash’adur, undan xumor paydo bo‘lur