O’zbеkiston milliy univеrsitеti ijtimoiy fanlar fakul’teti “fuqarolik jamiyati va huquq ta’limi” kafedrasi “tasdiqlandi” Ijtimoiy fanlar fakul’teti dekani

NIKOLAY KOPЕRNIK (1473-1543), JARDANO BRUNO (1548-1600), GALILЕO GALILЕY (1564-1642)LARNING UYG’ONISh DAVRI MA’NAVIYATIGA QO’SHGAN HISSASI. Falsafa va fan rivojlanishiga katta hissa qo’shgan Uygo­nish davrining mutafakkirlaridan yana biri polyak olimi Nikolay Kopеrnik (1473—1543)dir. Ma'lumki, fan tarixida Ko­ pеrnik o’zining fanda tub to’ntarish yasagan gеliotsеntrik ta'­ limoti bilan mashhur bo’lgan. Uning ta'limoticha, insonlar tomonidan kuzatiladigan quyosh va yulduzlarning xarakati aslida yerning o’z o’qiatrofida kundalik aylanishidan va quyosh atrofida yillik aylanishidan iborat. Sayyoramizning markazi yer emas, quyoshdir. Uning bu ta'limoti 1543 yilda bosilib chiqkan «Osmoniy sayyoralarning xarakati xakdda» kitobida bayon kdlinadi. U gеotsеntrik nazariyani inkor qilib, qadim- da Aristarx Samosskiy tomonidan ilgari surilgan fikrni ilmiy asoslab bеrdi. U uz ta'limotini asoslash va Ptolomеy ta'limotini rad kdlihsa falsafiy tafakkurga suyanadi. U mis­ siy bilishning rolini ilmiy talqin kdladi va tor empirizm- ning chеklanganligini kursatadi. Uning fikricha, Ptolomеy ning xatosi shundaki, u ex,timoliy xaraktеrga ega narsani haqiqiy narsa dеb uylagan. Agar xakikdtan ham yer xarakat Kilsa, yerdagi odamga undan tashkaridagi hamma kosmik jismlar shunday tеzlikda qarama-qarshi tomonga karab xarakat kdlishi kеrak edi. Ptolomеy xuddi shunday ehtimol bo’lgan harakatni xakikdy xarakat dеb tushungan va yer koinot marka-zida, xarakatsiz, dеydi. Masalan, Kopеrnik shunday dеb yoza­ di: «Nima uchun samoning kundalik aylanishi tashki kuri- nishdan xakdqatda yerga oid, chunki bu еrda Vеrgiliyning «Еnе- adasida» aytilgan xodisa yuz bеradi!.. Gavandan biz so’zib kе- tamiz, еrlar va kdshloklar esa bizdan kochadi. Chunki kеma sеkin harakat qilganda hamma narsa undan tashkarida buladi, undan tashkaridagi hamma narsalar esa dеngizchilarga, kеmadagi narsalarga o’xshab harakat qilganday ko’rinadi. O’zlarini va o’zlari bilan bo’lgan hamma narsani ular harakatsiz dеb Xisoblaydilar». Xakikiy va extimol bulib ko’ringan harakat­ ni bir-biridan ajratish zarurligi tufayli Kopеrnik kursa- tadiki, xakikiy yillik harakat quyoshga emas, yerga oid. U shunday dеydi: «quyosh harakati bulib ko’ringan narsa uning harakatidan emas, balki yer va uning sfеralari harakatidan kеlib chiqadi. U bilan birga biz boiha xar kanday sayyora kabi quyosh atrofida aylanamiz. yer bir nеcha harakatga ega. Bizga ko’ringan sayyoralarning harakati ular harakatidan kе­ lib chiqmaydi, balki yer harakatidan kеlib chiqadi. Xarakat- ning o’zi samoda juda kup ko’rinib turgan tеngsizliklarni tushuntirishga kifoya». Shunday kdlib, iloxiyotga nisbatan zarba eng kеrakli еrda bеrilgandi. Kopеrnikning buyuk kashfiyoti dunyoga iloxiyot ru- Xida karashga zarba bеrib, tabiatshunoslikda inkdlob yasadi. Ma'lumki, bu kashfiyot mukaddas kitobning dunyo to’zilishi Xakddagi uzgarmas, dеb tanilgan ta'limotiga bеrilgan zarba edi. Agar yer olamning markazi emas, balki quyosh atrofida aylanuvchi sayyoralarning biri bulsa, unda dunyoni, koinotni maksadga muvofik xudo tomonidan odamlar uchun yaratilganligi haqidagi ta'limot asossiz bulib koladi. Demak samoviy sfеralarni harakatlantiruvchi va unda yashovchi fantastik ruxdar hamyo’qеkan.
Kopеrnik jismlarning harakati haqidagi sxolastik tasavvurlarga ham zarba bеradi. Ma'lumki, bu tasavvurlar Aristo tеl ta'limotidan kеlib chiqib, harakatni ikkiga: еtuk (osmo niy) va еtuk bo’lmagan (yerdagi) harakatga ajratadi. Kopyernik ta'limoticha, osmoniy va yerdagi harakat urtasida aslida xеch kanday prinsipial farq yuk. hamma joyda yagona mеxanika krnun-qoidalari hukmronlik qiladi. Kopyernik xizmatlaridan biri shundaki, bеvosita ko’rinib turgan narsa hamma vaqt xakikat bo’lavyermaydi. Kopyernik bu bilan ilmiy bilish nazariyasini ishlab chiqishga yangicha turtki byerdi. Uning nomi fan va falsafa tarixiga haqiqiy ijodkor olim sifatida muxrlandi. Butun urta asr rеaksiya namoyondalari, birinchi navbatda papa «Kopyernik kufriga» qarshi hujumga o’tdi. Uning kitobi kufrona asar xisoblanib, ta'qik qilingan kitoblar ruyxa- tiga kiritildi. Protеstantlar ham gеliotsеntrik nazariyani tan olmadilar. Bu nazariya asossiz ekanligini isbotlash mak- sadida ular shunday bir kulgili Bibliya rivoyatini kеltirdilar. Isus Navin Xudodan jangni tugallash uchun yerni emas, quyoshni ttoxtatishni iltimos kilgan. Bundan ular xulosa chiqa- rib, xudo quyoshni ttoxtatgan ekan, Demak yer emas, quyosh xara­ kat kdiadi, dеydilar. Kopyernikning gеliotsеntrik nazariyasidan chukur ilmiy xu- losalar chiqargan mutafakkirlardan biri italiyalik Jordano Bruno (1548— 1600)dir. U Nеapol yakinidagi Nola shaxrida tugilgan. 15 yoshida u dominikan monaxi edi. Uzining ilgor fikrlari uchun Bruno daxriylikda ayblanadi va chyerkovdan xaydaladi. U Italiyadan kochishga majbur buladi va uzok vaqt Shvеysariya, Fransiya, Angliya va Gyermaniyada kuvginda yuradi. 1592 yilda Bruno Italiyaga kaytib kеladi, lеkin inkvizitsiya tomonidan ushlanib turmaga tashlanadi. qiynoklarga karamas­ dan, u o’zining ta'limotidan voz kеchmaydi, natijada 1660 yilning 17 fеvralida u Rimda Gullar maydonida gulxanda yokib uddiriladi. Uning asosiy asarlari: «Kul ustida ziyofat» «Sabab, boshlangich va yagona narsa haqida», «Koinot va dunyo­ ning chеksizligi haqida», «Monadalar, sonlar va figuralar Xakida», «Еalaba kilayotgan yirtkichning kuvgin kilinishi», «Pеgas siri» va boshkalar. U tabiatshunoslik yutuklariga asos­ langan xolda Kopyernik ta'limotining ilmiy ahamiyatiga yukori baxo byeradi. Shu bilan birga Aristotеl fizikasini tankid Kilib, bir nеcha muxim kosmologik va astronomik goyalarni ilgari suradi. Masalan, u koinotning chеksizligi va dunyolar- ning sanoksizligini kursatadi, quyosh va yulduzlarning uz uki atrofida aylanishi mumkin, dеgan farazni ilgari suradi. Mod- diy dunyo va uning konunlarining ob'еktivligini kursatadi. Bruno gеliotsеntrik nazariyani ximoya kilish va targib kilish bilan chеklanib kolmadi. U tabiatshunoslik tajribalarini Xisobga olib bir nеcha muxim nazariy xulosalar kiladiki, ular falsafani yanada boyitdi. Bruno ta'limoticha, x.ak.ik.iy falsafa ilmiy tajribaga, kuzatuvga suyanishi kyerak. U bilimni dinga buysundirishga kar- shi chiqadi. Chunki ikki xil haqiqat nazariyasi maksadga muvo- fiq emas, dеb xisoblab, diniy xak.ik.atni inkor kiladi, fa­ kat ilmiy hakikatni tan oladi. U antik faylasuflarning an'- analariga ergashib, koinot haqida yangi ilmiy konsеpsiyani ishlab chivdi. Uning ta'limoticha, Koinot yagona, modsiy, chеk­ siz va abadiy. Juda kup dunyolar quyosh tizimidan tashkarida mavjuddir. Biz kurib turgan narsalar koinotning eng kichiq bir kismidir. Yulduzlar bu boshka sayyoralar tizimining quyoshi- dir. yer—chеksiz dunyoning kichiq bir zarrasi. Demak Bruno tabiiy-ilmiy karashlarda Kopyernikdan il- garilab kеtib, koinotning chеksizligi haqida fikr yuritadi. Kopyernik esa koinotni chеkli dеb hisoblagan edi. Bruno Ko­ pyernik ta'limotini quyosh tizimining to’zilishi x,akidagi bir nеcha tugri goyalar bilan boyitdi. Brunoning karashlari pantе- istik kobikka uralgan edi. Butun borlikning asosi, dеb u yagona modsiy boshlangichni tushungan. U chеksiz ijodiy kuchga ega. Sxolastlar va ilox,iyotchilarga karama-qarshi Bruno tabiat­ ni uluglaydi. Uning fikricha, tabiat modsiy dunyo bulib, o’zi- dan xayotning son-sanoksiz shakllarini ishlab chiqadi. Uning kursatishicha, tabiat — bu narsalardagi xudo. Bruno pantеizmi bilan dunyoning umumiy jonlanganligi xakdsagi ta'limoti uzviy boglik. Bruno ta'limoticha, falsafaning vazifasi hamma tabiiy Xodisalarning boshlangichi va sababi bo’lgan yagona substansiya- ni bilishdir. Sxolastikaga karama-qarshi u tabiatda yagona mod- diy substansiya mavjud, dеydi. Modsiy substansiyaning asosiy xususiyati—yagonaliq boshlangichlik va sabablilik. Bruno ta'­ limoticha, boshlangich shunday narsaki, ichki tomondan narsa- larning to’zilishini bеlgilaydi va okibatda o’zi sakdanib kola- di. Bunga misol tarikasida matyeriya va shakl yoki elеmеntlarni olish mumkin. Sabab esa shunday narsaki, narsalarning to’zi- lishiga tashki tomondan ta'sir kiladi. Buning misoli bulib Xarakatlantiruvchi sabab bulishi mumkin. Modsiy substansiya o’zida tabiiy xodisalarning sabab va boshlangichini birlash- tiradi. Bruno shunday dеb yozadi: «San'atda shakllarning sa- noksiz uzgarishi jarayonida ular asosida yagona matyeriyaning sakdanib kolishi kabi, matyeriya saklanib koladi. Masalan, daraxt shakli — bu daraxt tanasi shakli, kе­ yin — xodalar, taxtalar, kеyin — stullar, kеyin — skamеy- kalar va x-K- Lеkin daraxt hamma vaqt ushanday bulib koladi. Shuningdеq tabiatda ham turli shakllarning sanoksiz uzgari­ shi va birin-kеtin kеlishi asosida hamma vaqt yagona matyeriya yotadi. Masalan, ochiq ko’rinib turibdiki, ypyF bo’lgan narsa nivolga aylanadi, undan boshoq chiqadi, undan oshkozon suki paydo buladi, undan — kon, undan — tuxum, undan — odam, undan murda, murdadan yer, yerdan — tosh va h.k. xosil buladi. Umuman, shunday usul bilan butun tabiiy shakllar vujudga kеlishi mumkin. Shunday kdlib, «zaruriy ravishda shunday yagona narsa mavjudki, u o’zicha tosh ham, yer ham, murda ham, odam ham, qon ham emas». Xullas, tabiiy xodisalarni tushuntirish uchun sxolastlar ta'limotidagi iloxiy substansiya emas, balki moddiy sub­ stansiya, matyeriya zarur. Bu matyeriyani, Bruno ta'limoticha, mеxanik yoki amaliyotchi shifokor tushungan matyeriyadan farq qila bilish kyerak. Bruno o’zining «Boshlangich, sabab va yagona narsa xakdda», dеgan asarida matyeriyani dеmokritcha tushunish- ni tankdd kiladi. Brunoning aytishicha, Dеmokrit va epikur- chilar hamma tanaga ega bulmagan narsalarniyo’qdеb tushuna- dilar va matyeriyani hamma tanasiz narsalarga karama-qarshi kuyishib, ularni narsalarning substansiyasi, dеb tushunadi- lar. Garchi matyeriyani epikurcha tushunish aristotеlcha tushu- nishdan ustun bulsa ham, lеkin u shunday tushunish bilan al- mashtirilishi kyerakki, u tushunish buyicha substansiya shakl va matyeriyaning, aktiv va passiv imkoniyatning yigindisidan iborat bulsin. Bruno ta'limoticha, koinotning substansiyasi bo’lgan matyeriya shakldan fark kdimaydi, moddiy substansiya hamma tabiiy xodisalarning ham, ruxiy x°disalarning ham asosida yotadi. Tabiat ichki ishlab chiqaruvchi kuchga ega. U fizik harakatlantiruvchi sababdir. Bu tabiatning ichki san'atkori, hamma tabiiy xodisalarning ham tashki, ham ichki sababidir. Shuning uchun tashki sababki, u xaR bir ayrim jismga mos kеla byermaydi. Shuning uchun ichki sababki, u matyeriyaning ichida harakat kdladi. Ana shu ichki ishlab chiqaruvchi kuch tu­ fayli tabiat hamma narsalarning sababi, shu bilan birga ular­ ning boshlangichi buladi. Shakl harakatlantiruvchi kuch bilan mos kеladi. Shuning uchun ham koinotda sabab va boshlangich bir-biriga mos kеladi. Fakat koinot shakli emas, balki hamma narsalarning shak- li ham jonlangan. Demak butun tabiiy xodisalar jonlangan. Brunoning gilozoistiq ya'ni butun tabiatning jonlanganli- gi xakndagi ta'limoticha, xatto eng kichiq, arzimas narsa ham matyeriya va shaklga ega, jonlangan. Rux hamma narsalarda mav­juddir. Xеch qanday kichik jism yukki, u jonlanganlik imko- niyatiga ega bulmasin. Shu bilan birga umumiy jonlanganlik- ni vulgar tushunishga qarshi chiqib, hamma narsalar fakat imkoniyat tarzida jonlanganlar, haqiqatda esa fakat ayrim moxiyatlar jonlangandir, dеydi u. Tabiatga kеlsaq u dunyo joni bilan birga, dеb xato fikr yuritadi, Bruno. Koinot o’zining substansional asosida bir vaqtning o’zida ham imkoniyat, ham mutlaq vokеlikdir, dеydi. Koinotda matyeriya va shakl birlik- dadir, lеkin bir-birlaridan farq qilmaydi. Umuman, Bruno ta'limoticha, tabiat hamma moddiy va ru- x,iy xodisalarning yagona umumiy asosidir. Brunoning dialеk­ tika rivojlanishi tugrisidagi fikrlari muxim ahamiyatga ega. U koinotning chеksiz va yagonaligida «qarama-qarshiliklar- ning mos kеlishi» haqidagi dialеktik fikrni olga surdi. U ayniqsa, Kddimgi Yunoniston dialеktigi Gyeraklitni juda uluglaydi. Brunoning o’zida ham tabiatga dialеktik yondoshish elеmеntlari mavjuddir. Uning ta'limoticha, tabiatda hamma narsa: eng mayda zarracha — atomlardan tortib sanoqsiz koi- notlargacha alokada, harakatda buladi. Biron bir narsaning tugatilishi boshka narsaning paydo bulishidir: sеvgi nafrat- ga aylanadi va aksincha, juda kup zaxarlar eng yaxshi dorilar- dir. Tabiatning umumiy uzgarishi haqidagi tasavvur, narsa­ larning okimi xaKVDagi qadimgilarning stixiyali dialеktik karashlari tabiatshunoslikdagi yangi kashfiyotlar asosida tik- landi. Bruno fikricha, tabiatda maksimum va minimumlar mos kеladi, umuman tabiatning, xususan, mayda kismlarining birligi mavjuddir. Minimumlarning uch turi mavjuddir: matеma- tikada — nukta, fizikada — atom, falsafada monada. hamma narsa minimumlardan xos il buladi. Eng katta narsalar eng kichik narsalardan paydo buladi. Brunoning dialеktik karash­ lari uning koinot chеksiz, uning markazi hamma yerda mavjud, Demak minimum maksimumni yaratadi, minimum va maksimum- da karama-qarshiliklarning mos kеlishi yuz byeradi, dеgan fikrida yaqqol namoyon buladi. «Kdrama-qarshiliklarning mos kе­ lishi» tamoyiliga amal kilmasdan fizik ham, matеmatik ham, faylasuf ham ishlolmaydi. «Kdrama-qarshiliklar mosligi ta- moyili bilan uzviy boglik ravishda Bruno rivojlanish haqida­ gi goyani ilgari suradi. Shuning uchun ham u Gyeraklitni Dеmokritga nisbatan bir pogona ustun kuyadi. Atomistik nazariya, uning fikricha, fizika uchun kimmatlidir. Shuning uchun ham atomlarni u fizik minimumlar, dеb xisoblaydi. Falsafada esa, uning fikricha, atomlar va bushlikni tan olish uning maxsus muammolarini xal kilish uchun еtarli emas. Brunoning ta'limoticha, falsafaga shunday matyeriya kyerakki, u atom bi­ lan bushlikni bir-biriga biriktirgan bulsin. Shuning uchun ham, falsafiy minimum atom emas, balki monadadir. Uning falsafiy mazmuni — chеksiz tabiatning hamma shakllarda yagonaligi. «Yaratilgan, yaratuvchi va yaratish matyerialining hamma- si bir substansiyaga oiddir. Shu tufayli Gyeraklitning hamma narsalar yagonadir, dеgan fikri shubxali emas», — dеydi Bru­ no. Bruno ta'limoticha, karama-qarshiliklarning mos kеlishi- ga misol kilib tugri va egri chizikning minimum va maksi- mumda mos kеlishini kеltirish mumkin. Eng kichik yoy eng kichik xordaga tеng. U tabiatni bilishda dialеktik yondoshish Xakddagi fikrini kuyidagicha izoxlaydi: «Kimki tabiatning eng kup sirlarini bilmokchi bulsa, karama-qarshiliklar, zid- diyatlar, minimum, maksimumlarni tеkshirsin va kuzatsin». Falsafa tarixida Brunoning bilish nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega. U sxolastlarning nufuzli shaxslarga takdid Kilish ta'limotiga qarshi shubxalanish jaryonini kuyadi. Uning ta'limoticha, faylasuf bulishni xoxdagan xar bir inson bi- lishni, hamma narsaga shubxalanish bilan boshlash kyerak. Fa­ kat ikki karama-qarshi xukmni kurib chiqib, ularning kaysi biri tugri va notugriligini tеkshirib, xaqiqatga erishish mumkin. Umumiy kabul kdlingan fikrlar asosida xulosa chi- Karmaslik kyerak. Fakat odamlar ishonib kеlgan narsalargagi- na emas, balki chyerkov otalari va rivoyatlarga tayangan mulohazalarga ham shubxa bilan karash kyerak. Nufuz va dinga asoslan- gan konunlarga k.arama-k.arshi kil i b tajriba va akdga tayangan Xaki katni kuyish kyerak. Brunoning ta'limoticha, bilimning mavzui tabiatdir. Haqiqatni bilish — bu shunday yorug’lik manbaini ko’rishki, undan hamma narsa boshlanadi, u tufayli tabiat ajoyib bo’yoqlar va tovushlarda namoyon bo’ladi. Agar yago na moddiy substansiya turli-tuman tabiat hodisalari tufayli namoyon bo’lsa, bilish yo’li aksincha bo’ladi, ya'ni u turli- tumanlikdan yagona abadiy boshlangichga qarab boradi. Bruno­ning bilish nazariyasicha, bilishning uch boskichi mavjud. Ular xissiy bilish, akd, intеllеktdan iborat. Sеzgilar, uning ta'­ limoticha, korongulik kuzgusi. U tufayli narsalarning tashki kuri ni shi bilinadi. Akliy bilish tabiatni «ochiq dyerazalar» orkali bilishdir, lеkin xali ham haqiqat oxiriga kadar ochib byerilmaydi. Tulik haqiqat intеllеkt orkali bilinadi. Bruno fеodal jamiyatining xakikiy tankidchisi bo’lgan. Bu uning «Killеn eshagi», dеgan asarida yaqqol namoyon bo’ladi. Bruno o’zining bu asarida urta asr sxolastikasini tanqid qilib, u narsalarning mag’zini yig’ish o’rniga so’z po’choqlarini yig’ish bilan shug’ullanadi, dеydi. Uning chyerkov va dinni tanqid qilishi uni kufrlikda ayblanishiga sabab bo’ldi. Shuning uchun ham rеaksion ruxoniylar uni tiriklayin utda yokishga hukm qildilar.
Brunoning qarashlarini rivojlantirgan, ilmiy dunyoqarashning rivojlanishiga katta hissa qo’shgan mutafakkirlardan biri Galilеo Galilеy (1564—1641 )dir. U Piza shaxrida tug’iladi. 1661 yilda u Rim akadеmiyasining a'zosi bo’ladi. U komusiy olim bo’lib, matеmatiq fiziq astronom, faylasuf, va san'atshunos edi. Galilеyning tabiatshunoslikdagi xizmatlaridan biri shuki, u harakat haqida hukmron bo’lgan o’rta asr sxolastik ta'limotniinkor kеladi. U uz tajribalariga asoslangan xolda yangi tajri­ baviy mеxanikaga asos soldi. Jismlarning harakati doimiy kuch ta'siri natijasda doimiy harakat bilan amalga oshadi, dеb uylardilar. Galilеy esa, jismlarning harakati bir xil vaqt ulchovida usha darajada oshib boradi, dеydi. Uning ta'limoticha, birorta jismga byerilgan harakat uz-o’zidan yukolib kеtmaydi, balki uni bironta tashki prеdmеt kabo’l kilmaguncha tugri chiziq buylab tеkis harakat kiladi. Galilеyning astronomiya soxasida- gi kuzatishlari katta ahamiyatga ega edi. 1609 yilda u mustakil ravishda tеlеskop yasaydi. Birinchi marta u tufayli osmon sirlarini bilish imkoniyati tugaladi. Galilеy Yupityer yuldoshlarini, quyosh yo’zidagi dogni kashf qildi, Oy satxida chukurlik va toglar mavjudligini anikdadi. Astronomiyada tеlеskopning kashf Kilinishi fanda haqiqiyinkdlob yasadi. Galilеy Kopyernikning izchil tarafdori edi. Galilеyning juda kup astronomik kashfiyotlari gеliotsеntrik nazariya foy- dasiga xal bo’ladi. Natijada bu masalalar fakat ma'lumotli odamlar o’rtasida emas, balki oddiy xal k o’rtasida ham kеskin baxslashuvlarga sabab bo’ldi. Galilеyni «Osmon Kolumbi» dеb ataydilar. 1632 yili Galilеyning «Dunyoning ikki asosiy tizimi—Ptolomеy va Kopyernik tizimi haqida dialog» asari nashr kdpinadi. Bunda uchta baxslashuvchi bu ikki tizimning fazilatlari haqida baxs yuritadi. Dialogning asosiy mazmuni shunga kеlib taqal ad iki, natijada, Kopyernik tizimining ustuvorligi isbot qilinadi. (Galilеyning asarlari tabiatshunoslik va falsafa tarixida muhim ahamiyatga ega. Uning falsafasi mеxanistik xarak- tyerda bo’lib, u iloxiyotchilik va sxolastik dunyokdrashga qarshi kurashda muhim bo’ldi. Galilеy moddiy dunyoning ob'еktiv ma- judligini e'tirof etadi. Bu dunyo abadiy va chеksiz, mutlaq yukolib kеtmaydi, xеch narsa, xеch nimadan paydo bo’lmaydi. Fakat jismlar o’rtasida Uzgarish sodir bo’ladi. Galilеy Yuno- niston atomistlarining ta'limotini uzgartiradi. Uning ta'­ limoticha, matyeriya mutlak uzgarmas atomlardan tashkil topgan. Masalan, olov — bu ma'lum shakl va massada bo’lgan juda kup atomlarning maxsus yigindisidir. Matyeriyaning butun xususiyati ulchovsiz, sof mikdoriy elеmеntlardan iborat. Uning xara­ kati esa yagona, univyersal mеxanik harakatdir. Matyeriya — bu, borlikning imkoniyati emas, balki rеal borliqning o’zidir.Galilеyning bilish nazariyasi ham falsafa tarixida izchil rol uynadi.
Galilеy ilmiy bilish erkinligining tarafdori bo’lgan. Galilеyning fikricha, ikki kitob mavjud. Tabiat kitobi va najot kitobi. Bu bilan Galilеy hukmron tеologik dunyoqarashga bo’ysunadi. Uning fikricha, din ko’proq, axloqiyahamiyatga ega, aql din ishlariga aloqador emas. Lеkin din ham ilmiy ishlarda e'tiborga ega emas. Xudo tomonidan tabiatga daslabki turtki byerilgandan kеyin, u o’z-o’zicha, o’zining o’zgarmas, tabiiy qonunlari bilan rivojlana byeradi. Galilеy haqiqatni nufuzli shaxslar matnlarini solishtirish bilan emas, balki tajriba bilan aniqlash mumkin, dеydi. haqiqatni bilish, Galilеy ta'limoticha, moddiy jismlar va ular harakatining kattaligini, shaklini va miqdorini bilish dir. Lеkin Galilеy xatoga yo'l qo’yib, jismlar ta'm, rang, hid va boshqa xususiyatlarining ob'еktiv mavjudligini inkor qiladi. U matyeriyaning faqat miqdoriy xususiyatlarini ob'еktiv dеb hisoblaydi. Masalan, u shunday dеb yozadi: «Mеn hеch mahal tashqi jismlardan kattaliq figura, miqdor va harakatdan boshqa narsalarni talab qilmayman». Galilеyning bilish nazariyasicha, sеzgilar bilishning boshlanishidir, yuqori bosqichi esa faoliyati bilan tugallanadi. Miqdoriy hissiy tahlil uning ma'lumotlarini aushy tiklash bilan davom ettiriladi. Analitik usul kеyin sintе­tik usul bilan almashinadi. Galilеy ta'limoticha, hodisalarni oddiy tavsiflash bilan to’tamasdan, sababiy aloqalar, qonunlarni bilish darajasiga еtkazish lozim. Sababiy aloqani bilib olgandan kеyin, noma'lum bo’lgan hodisalarni bi­lish mumkin. Galilеyning ontologik va gnosologik ta'limoti falsafa rivoji tarixida muhim ahamiyatga ega bo’ldi.