O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИҚИШ ВА БОТИШ ТУГУН-
ЛАРИ — осмон жисмлари орбитала-
рининг 6 элементи жумласига кирувчи 
нуқталар. Эллиптик орбиталар бўйлаб 
ҳаракатланаётган осмон жисмларининг 
вазиятини аниқлаш учун катта ярим ўқ, 
эксцентриситет, оғмалик, перигелийгача 
масофа ва ўртача аномалияяан ташқари, 
яна Ч. ва б. т. катталиги маълум бўлиши 
керак. Ҳар бир сайёра орбитаси эклип-
тикани 2 нуқтада кесиб ўтади. Ана шу 
нуқталардан бирини чиқиш, иккинчиси-
ни ботиш тугунлари дейилади. Сайёра 
осмоннинг Жан. ярим шаридан Шим. 
ярим шарига ўтиш нуқтаси чиқиш ту-
гуни ва Шим. ярим шардан Жан. ярим 
шаргаўтиш нуқтаси ботиш тугуни деб 
қабул қилинган. 
ЧИҒАНОҚ — кўпгина умуртқасиз 
ҳайвонларнинг танасини қоплаб, ҳимоя 
функциясини бажарувчи скелет тузилма-
си. Одатда, Ч. танага зич ёпишиб турмай-
ди ва ундаги тешикдан организм қисман 
ташқарига чиқиши мумкин. Асосан, 
кальций карбонат ёки қум, диатомлар 
зирҳи, булутлар игнаси ва б. аралашган 
органик моддалардан иборат. Ч. баъзи 
бир ҳужайрали ҳайвонлар, кўпчилик мол-
люскалар, шунингдек, бўғимоёқлилар 
ва елка оёклилар учун хос. Ч. яхлит ёки 
бир неча камерали бўлади. Катталиги 50 
мкм дан (фораминиферада) бир неча см 
гача. Моллюскалар чиғаноғи (Ч. билан 
тана оралиғида мантия бор) 3 қаватдан 
иборат: ташқи мугуз қават — перио-
стракум органик модда (конхиолин)дан, 
ўрта қават — остракум конхин билан 
бириккан ва Ч. юзасига тик жойлашган 
оҳакли шпат ёки арагонит призмачалар-
дан, ички қават — гипостракум (садафли 
қават) конхин билан бириккан арагонит 
(бирбирига ёпишган) пластинкалардан 
ташкил топган. Моллюскалар чиғаноғи 
шакли ҳамда катталиги турлича (тридак-
на чиғаноғи 1,7 м ча, оғирлиги 250 кг ча), 
зирхли моллюскалар чиғаноғи бир неча 
пластинкали бўлади.
Моллюскалар чиғаноғидан хўжалик 
ва зийнат буюмлари тайёрланади. Баъ-
зи бир хужайрали қайвонлар чиғаноғи 
тўпланишидан чўкинди тоғ жинсла-
ри, моллюскаларникидан эса оҳак ва б. 
ҳосил бўлади.

---

www.ziyouz.com кутубхонаси