O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИНГИЗТОВ — Қозоғистон паст 
тоғларининг шарқидаги тоғ тизмаси. 
Қозоғистон 
Республикаси 
(Шарқий 
Қозоғистон вилояти)да. Уз. 180 км, 
энг баланд жойи Қўсоба тоғи (1305 м). 
Сувайирғич қисмлари, асосан, текислан-
ган юзалардан иборат. Баъзи жойлари-
да якка гумбазсимон чўққилар мавжуд. 
Тик ён бағирлари кўплаб қуруқ сойлар 
билан кесилган. Палеозойнинг қумтош, 
сланец, оҳактош, сланец, порфиритлари-
дан тузилган. Ён бағирларида тоғ даш-
ти ўсимликлари, бутазорлар ва кичик 
қайинтоғтерак ўрмонлари учрайди.
ЧИНГИЗХОН (асл исми Тэму-
жин, Темучин) (тахм. 1155, Ўнон да-
рёси яқинидаги Делпун Бўлдан мав-
зеи — 1227.25.8) — Мўғуллар давлати 
асосчиси, саркарда. Мўғул қабилалари 
иттифоқи — тайжиутлар сардори Ясу-
гай баҳодирнинг Ўэлун Фужин (хотун)
дан туғилган тўнғич фарзанди. 13 ёшй-
да отасидан етим қолган Ч. 27 йил да-
вомида бир қанча уруғ ва қабилаларни 
тайжиутлар атрофида бирлаштириш 
мақсадида ҳарбий ҳаракатлар олиб бор-
ган. 1195—1204 й.ларда Ч. кераитлар 
бошлиғи Ванхон Тўғрил (Ўнхон) билан 
иттифоқца меркит, найман, куралас, ики-
рас, дурбан, татар ва ҳ.к. қабилаларни 
бўйсундиради. Бироқ, кейинчалик улар 
орасига адоват тушган. 1204 й. Ўнхон 
билан бўлган жангда ғалаба қозонган Ч. 
хонлик тахтини эгаллайди. 1206 й. мўғул 
аслзодалари, нўёнлари иштирокида буюк 
қурултойда «чингиз» (тенгиз — денгиз, 
океан) унвони билан сарафроз этилади 
(Улуғхон маъносида) ва барча қабила, 
уруғ, элатларнинг буюк хони деб эълон 
қилинади. Давлатнинг ички ва ташқи 
сиёсатини тартибга солишда Ч. томони-
дан эълон қилинган қонунлар тўплами 
— ясо (ясоқ) муҳим роль ўйнайди. Минг 
кишилик шахсий гвардия ҳамда юз минг 
жангчидан иборат отлиқ армияни шак-
ллантирган Ч. Сибирдаги бир нечта 
қабила ва элатларни (1207), Шим. Хитой-
ни (1211 — 15), Ўрта Осиёни (1219—21), 
Хуросон, Эронни (1221—24) ўз тасар-
руфига киритади. Мўғуллар томонидан 
забт этилган ҳудудлар вайрон қилинган, 
аҳолиси қйриб ташланган, қулликка 
маҳкум этилган. 1224 й. Ч. Мўғуллар дав-
латини 4 ўғли — Жўжи, Чиғатой, Ўқтой 
ва Тулиларга тақсимлаб берган. Шим. 
Хитойдаги тангут қабилаларининг Сися 
давлати (10—13-а.лар)га қарши юриш 
қилган вақтида Ч. оғир дард туфайли 
вафот этади. Уни Мўғулистондаги Бур-
хон—Халдун тоғ этагида дафн этишади.

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
107
Ад.: У темишхаджи , Чингизнаме, 
АлмаАта, 1992; К ы чанов Е.И., Жизнь 
Тэмучжина, думавшего покорить мир, 
Бишкек, 1993; Султанов Т.И., Поднятые 
на белой кошме. Потомки Чингизхана, 
Алматы, 2001.