O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧИЛИ АРХИПЕЛАГИ - Тинч океан-
даги бир нечта тоғли ороллар гуруҳининг 
умумий номи, Чилининг жан.ғарбий 
қирғоклари яқинида. Йирик ороллари: 
Чилоэ, Уэллингтон, СантаИнес (энг ба-
ланд жойи 1341 м). Тезтез зилзила бўлиб 
туради. Қирғоқлари қўлтиқ ва бухталар 
билан кучли парчаланган. Ўрмонлари 
паст бўйли барг тўкувчи дарахтлардан 
иборат, ботқоқ ва яйлов ўсимликлари 
ўсади. Аҳоли ўрмончилик ва балиқ ов-
лаш билан шуғулланади. Бош шаҳри ва 
порти — Анкуд (Чилоэ о.да). Миллий 
парклар ташкил этилган.
ЧИЛИ ЗИЛЗИЛАСИ - 20-а.нинг энг 
даҳшатли ер қимирлашларидан бири. У 
тарихга «Чилидаги ҳалокат» номи би-
лан кирган. Зилзила 1960 й. 21 май шан-
ба куни маҳаллий вақт билан соат 5 дан 
15 мин. ўтганда бошланган. Аввалига 
бир неча кучли тебраниш (форшоклар) 
бўлган. Улар одатдаги зилзилаларга 
ўхшаш бўлганлиги учун унчалик хавф-
хатар уйготмаган. Лекин эртаси куни 22 
май соат 3 ларда рўй берган асосий зил-
зила Жан. Американи ларзага келтирган. 
Анд тоғларининг уз. 1000 км ва эни 300 
км ли катта бўлаги (блоки) деформация 
туфайли бир вақтда ҳаракатга келиши бир 
неча зилзила ўчоқларини ҳосил қилган. 
Булар ичида энг ҳалокатли ер қимирлаш 
ўчоғидан магнитудаси 8,5 га тенг бўлган 
энергия ажралиб, эпицентрда сейсмик 
тебранишлар кучи 11 баллдан ошган. 
Натижада Арауко я.о.даги қишлоқлар ва 
Консепсьон ш. тиклаб бўлмас даражада 
харобага айланган. Шунингдек, Вальди-
вия, ПуэртоМонт, Кастро, Чильян каби 
бошқа бир қанча шаҳарлар 11 балли 
зилзиладан вайрон бўлган. ПуэртоМонт-
да тебраниш кудрати шу қадар кучли 
бўлганки, портнинг бетон тўсиклари, 
порт кранлари, 40 т ли вагонлар, ҳатто 
товар омборхоналари денгизга суриб 
ташланган. Ер юзасининг баъзи жойла-
ри одам бўйи чўкиб, баъзи жойлари тик 
кўтарилган. Зилзиладан ҳосил бўлган 
сейсмик тўлқинлар Ер шарини бир неча 
марта айланиб чиққан. Шу сабабли Тинч 
океанда цунами пайдо бўлган, вулканлар, 
тоғ кўчкилари ҳаракатга келган ва 200 
минг км2 майдонни хонавайрон қилган. 
Ҳалокатга учраган жойлардаги 352,5 
минг иморатдан 58,7 мингтаси ер билан 
яксон бўлган, қолганлари яроқсиз ҳолга 
келган. Қурбон бўлганлар сони 6000 га 
етган. Зилзила содир бўлган океандаги 
сув тўлқини 6 м кўтарилиб, соатига 640 
км тезлик билан Гавайи о.лари ва Япо-
ния қирғокларига етиб борган, юзлаб 
одамларни ҳалок қилган. Зилзила 8 кун 
мобайнида 3 марта қаттиқ тебранишлар 
(афтершоклар) билан давом этган.
Ад.: Иброҳимов Р., Кучли зилзилалар 
изидан, Т., 1982.
ЧИЛИ СОЙЛИГИ - Тинч океан-
нинг жан.шарқий қисмидаги сойлик. 
Шарқда Чили нови, шим.ғарбда Салаи-
Гомес ва Наска сув ости тизмалари, жан.
ғарбда Ғарбий Чили тизмаси билан чега-
раланади. Шим.дан жанубга 1700 км га, 
шарқдан ғарбга 2400 км га чўзилган. Чуқ. 
3500—4000 м, энг чуқур жойи 5537 м. 
Баъзи тизмаларнинг чўққилари сув юза-
сидан ороллар кўринишида кўтарилиб 
туради.
ЧИЛИЛАР — халқ, Чилининг асо-
сий аҳолиси (11,4 млн.дан ортиқ киши). 
Умумий сони 11,78 млн. киши (1990-й.
лар ўрталари). Испан тилида сўзлашади. 
Диндорлари — католиклар. Ч. испан 
босқинчилари билан маҳаллий индейс 
аҳоли — арауканлар, диагитлар ва б.нинг 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси