www.ziyouz.com кутубхонаси
244
лари иссиққа ва
озонга бардошлилик,
кислород билан оксидланишга, кислота-
лар ва ишқорлар таъсирига чидамлилик,
электризоляцион хоссалари юқорилиги
ҳисобланади. Ўтказгичлар ва кабеллар-
ни изоляциялашда юқори атмосферага
бардошли турли резинатехник буюмлар
(мас, автомобиль ойналари зичлагич-
лари), серғовак юмшоқ
материаллар ва
бошқалар ишлаб чиқаришда қўлланади.
ЭТИЛЦЕЛЛЮЛОЗА, этоцел цел-
люлозанинг оддий этил эфири. Таъмсиз
ва ҳидсиз оқ кукун. Умумий формуласи
[С
6
Н
7
0
2
(ОН),_
х
(ОС
2
Н
5
)
х
]
п
. Бензол билан
метанол, толуол билан этанол аралаш-
малари ва пиридинда эрийди. Ишқорий
целлюлозани этил хлорид билан этери-
фикациялаб олинади. Пластмасса, лок,
тасмалар, электр изоляция материаллари
ва бошқалар тайёрлашда ишлатилади.
ЭТИМОЛОГИЯ (юн.— ҳақиқат;
сўзнинг ҳақиқий маъноси ва
...логия) — 1)
сўз ва морфемаларнинг келиб чиқишини
ўрганувчи тилшунослик бўлими; 2)
сўзнинг келиб чиқишини аниқлашга
қаратилган тадқиқот
усуллари мажмуи;
3) сўзнинг келиб чиқиши. 19-аср тилшу-
нослигида «Э.» термини «грамматика»
маъносида ҳам қўлланган.
Тилшунослик бўлими ҳисобланган
Э.нинг асосий вазифаси қадимий ман-
баларни ҳамда тил луғат таркибининг
шаклланиш жараёнини ва унинг даст-
лабки, қадимий ҳолатини тиклашдан
иборат. Ҳар бир тил лексикасида муайян
миқцордаги сўзлар борки, уларнинг шак-
ли билан маъноси ўртасидаги боғлиқлик
шу тил эгалари учун тушунарсиз бўлиб
қолган, чунки сўзнинг тарихан ўзгара
бориши унинг дастлабки
шакл ва маъ-
носини хиралаштириб қўяди, бундай сўз
структурасини тилдаги мавжуд ясалиш
қолиплари орқали изоҳлаб бўлмайди.
Этимологик таҳлилнинг мақсади муай-
ян сўзнинг қачон, қайси тидда, қандай
ясалиш қолипи бўйича, қайси тил ма-
териали асосида қандай шакл ва маъ-
нода пайдо бўлганини аниқлашдир.
Этимологик таҳлилнинг асосий методи
қиёсийтарихий усул бўлиб, у фонетик
қонуниятлар, морфологик қоидалар,
морфологик ўзгаришларга таяниб иш
кўради. Бундай тадқиқот натижалари тил
тизими ва структурасидаги турли жара-
ёнларни ҳамда сўзларнинг этимологик
маъноларини аниқлашда, этимологик
луғатлар тузишда аҳамиятлидир. Муай-
ян тил учун ўзлашма ҳисобланган сўзлар
Э.сини аниқлаш унчалик қийин эмас.
Мас, ҳоз. ўзбек тилида қўлланаётган
«дафтар», «пиёла», «қалам»
каби
сўзларнинг
юнон тилига мансублиги,
ўша тилдаги (дастлабки) маъносини
аниқлаш учун лексикографик изланиш
— тегишли тиллар (араб, форс, юнон)
луғатларини солиштириш кифоя қилади.
Бироқ «жуда қадимий» маъносидаги
«дақёнус (даққиюнус)дан қолган» ибо-
расининг Э.сини аниқлаш учун дин та-
рихидан, Қуръони каримдаги «Каҳф
сураси»дан, Рим империяси тарихидан
хабардор бўлиш керак.
Сўз Э.сининг илмий Э., сохта Э. ва
халқ Э.си каби турлари бор. Илмий эти-
мологик таҳлил тил тарихига, лаҳжа ва
шеваларга мурожаат қилиш,
фактларни
турли йўллар билан қиёслаш орқали юза-
га келади. Мас, пичоқ сўзининг «би» (тиғ)
ўзагига чак қўшимчасини ёки «бич» (кес,
кесиб ташла) феълига ак қўшимчасини
қўшиш орқали, «куй» сўзининг қадимий
туркийча «кбг» (қўп маъноли сўз; бир
маъноси — ашулада овознинг пастба-
ландлиги) сўзининг «кўй», «куй» каби
шакл ўзгариши ва қисман маъно ўзгариши
орқали пайдо бўлганлиги илмий этимо-
логик таҳлиллар билан аниқланган. Ли-
соний бирликларни этимологик таҳлил
қилишда улар таркибида тежамкорлик
натижасида рўй берган ўзгаришларга
жиддий эътибор қаратилади. Мас, ҳоз.
кунда ўзбек тилида қўлланаётган, пайт
маъносини билдирувчи туновги — ту-
новкун — туновин сўзлари аслида 3
таркибий қисмдан иборат бўлиб, «тун
оғган қун» шаклида қўлланган; бир
www.ziyouz.com кутубхонаси
245
қанча шакл ўзгаришларидан кейин маз-
кур қўринишларга эга бўлган. Демак,
«туновин», «туновги» сўзлари, мавжуд
луғатлардагидек ўтган кун, бурноғи кун,
кечадан олдинги кун маъноларини эмас,
балки кеча, яъни тун оғган кун (тун чаппа
бўлган кун) маъносини ифодалаган.
Сохта Э. эскирган ёки ўзлашма
сўзнинг морфологик тузилиши ва
бошқалар хусусиятини нотўғри тушу-
ниш натижасида юзага келадиган изоҳ.
Мас, «медицина» сўзини «мадади Сино»
тарзида ажратиб, Ибн Сино номи билан
ёки «дорчин/долчин» сўзини «ҳақиқий
дори» бирикмаси билан боғлаш сохта Э.
бўлиб, аслида лот. тесИста — «врачлик
маҳорати даволаш»
маъносини, форсча
дорчин/долчин эса «доруйи чин» — хи-
той дориси маъносини билдиради. Халқ
Э.си муайян сўз маъносини аниқ факт-
ларга асосланмаган ҳолда, фақат товуш
томонининг тасодифий ўхшашлигига
қараб, шунингдек, афсона ва ривоятларга
таяниб изохлашдан иборат.
Тиллардаги
сўзларнинг
дастлаб-
ки келиб чиқиш маъноси этимологик
луғатларда берилади. Энциклопедик наш-
рларда, жумладан, Ўзбекистон миллий
энциклопедиясида, одатда, бошқа тил-
дан^ ўтган сўзларгагина Э. кўрсатилади.
Ўзбек тилшунослигига бағишланган бир
қатор тадқиқотларда ва айрим соҳалар
бўйича тузилган луғатларда этимологик
изланишлар мавжуд бўлсада, Э. тўла
маънодаги фан соҳаси сифатида шаклла-
ниб етмаган. Проф. Ш.Раҳматуллаевнинг
кейинги
йиллардаги
тадқиқот
ва
луғатлари бу соҳадаги дастлабки тажри-
балар ҳисобланади.
Л<Э..Пизани В., Этимология, пер.
ситал., М., 1956; Севортян Э.В., Этимо-
логический
словарь тюркских язмков,
Т., 1—4, М., 1974—84; Раҳматуллаев Ш.,
Ўзбектилининг этимологик луғати, Т.,
2000.
Неьмат Маҳкамов.
ЭТИМОН (юн. — ҳақиқат) — ҳоз.
тидда мавжуд муайян сўз ёки морфема-
нинг келиб чиқишига асос бўлган сўз,
морфема ёки сўз бирикмаси; сўзнинг
дастлабки маъноси ва шакли. Мас, қаттиқ
сўзининг юзага келиш асоси қот (қотмоқ
феъли) ва (и)қ аффикси бўлган. Ёки
қишлоқ сўзи (аслида: қиш+ла+қ) қишда
яшайдиган жой маъносини билдирган.
Ҳоз. бу маъно кучсизланиб, сезилмас
ҳолга келган; яп аффикси «йатип» (ётиб)
дан юзага келган.
Э.ни
аниқлаш
этимологик
тадқиқотларнинг асосий мақсадидир. Э.
вазифасини бажарган сўзнинг шакли ва
маъноси кўпинча турли омиллар таъси-
рида ўзгариб кетади, бу ҳол
унинг асл
маъносини аниқлашни қийинлаштиради.
Мас, қопламоқ (қопга солмоқ), қовоқ
(«кўзнинг устини қоплаб турадиган»
маъносида), қовурға, қопқоқ, қопқон
каби сўзларнинг Э.и «қоплаб, беркитиб
турувчи» маъносидаги «қопламоқ» феъ-
лидир. Лексемаларнинг Э.ини аниқлаш
билан тилшуносликнинг
этимология
бўлими шуғулланади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
