O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi

2-bob. AHOLINI IJTIMOIY MUHOFAZA QILISH TIZIMINI
TASHKILLASHTIRISH

1. 
   Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimidagi institutlar
   

Har qanday davlatda fuqarolarni ijtimoiy muhofaza qilishni amalga oshirish bilan shug‘ullanadigan ijtimoiy institutlarning butun bir tizimi mavjud. Ijtimoiy institut odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkiliy tuzilma tarzida tashkil etishning barqaror shakli yoki me’yoriy jihatdan tartibga solinadigan qoidalar tizimidan iborat. Mazkur tartib doirasida tegishli institutlar faoliyati bilan qamrab olingan insonlarning ijtimoiy vazifalarini taqsimlash ro‘y beradi.

Bozor iqtisodiyotiga yo‘naltirilgan mamlakatlarda kasallik, baxtsiz hodisalar ro‘y berganda yoki kasallik davrida qarorlar qabul qilishdagi shaxsiy erkinlik va javobgarlik ijtimoiy himoya tizimining tashkil qilinishida asosiy ustunlardan hisoblanadi. Biroq insonning bir o‘zi barcha hayot qiyinchiliklarini yengishga qodir emas. Moddiy ta’minlanmaganlikning ijtimoiy xatari ba’zi hollarda yengilmas kuch tusiga ega bo‘ladi, bu nogironlikning erta shakllari, kasalliklarning og‘ir va bedavo turlariga chalinganligidir. Shu sababdan aksariyat rivojlangan mamlakatlar XIX asr oxirlaridayoq ijtimoiy xatar hollari boshlanganda, yordam tashkil qilish zaruratini anglashgan. Odatda, ijtimoiy himoyaning ikkita instituti quyidagi shakllarda qo‘llaniladi: davlat ijtimoiy himoyasi (beg‘araz, pulsiz shakli) va ijtimoiy sug‘urta (ijtimoiy himoyaning pulli shakli). Bunda quyidagi sug‘urta turlari mavjud:

• 
  shaxsiy (hayotni sug’urtalash, pensiya ta’minoti). Unga individning shaxsiy javobgarligi xosdir;
  
• 
  ijtimoiy. U ommaviy-huquqiy maqomga ega bo‘lib, iqtisodiy jihatdan shaxsiy, shuningdek, jamoa-guruh va ijtimoiy javobgarlik uyg‘unligini anglatadi;
  
• 
  ijtimoiy-kasbiy. Uning o‘ziga xos tomoni - ijtimoiy-guruh (kasbiy) hamjihatligi va shaxsiy javobgarlikning uyg‘unlashuvi.
  

Sug‘urtaning turli shakllari mavjudligi tasodifiy holat emas. Bandlik shakllaridagi farqlar, mehnat sharoitlarining tarmoqlar bo‘yicha kasbiy guruh va hududiy o‘ziga xosligi, ijtimoiy xatar darajalaridagi katta farqlar ijtimoiy himoyaning turli institutlarini shakllantirishda ushbu sug‘urta shakllarining to‘g‘ri tanlanishi va qayd etib borilishini taqozo etadi. Bunda ham butun aholi manfaatlari, ham ma’lum kasbiy guruhga xos manfaatlarni e’tiborga olish zarur. Masalan, kasb xatari darajasi baland bo‘lgan ishlab chiqarish sohasi ishchilari qo‘shimcha, ma’lum kasb guruhlariga xos ijtimoiy kasbiy sug‘urtaga muhtojdirlar.

Jahon tajribasiga ko‘ra, ijtimoiy himoyaning quyidagi beshta asosiy instituti mavjud:

1.