O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

3. Lablarning ishtirokiga ko‘ra.
Unlilar talaffuzida lablarning roli ham kattadir. Ayrim unlilar talaffuzida lablar albatta qimirlaydi, ya’ni ular doira shaklini oladi, ayrimlarida esa nisbatan kam qimirlaydi. SHunga ko‘ra unlilar ikki guruhga bo‘linadi:
1) lablangan unlilar: u, o‘,
2) lablanmagan unlilar: i, e, a.
Unli tovushlar tasnifini quyidagi jaldvalda aks ettirish mumkin:

Lablarning ishtirokiga ko‘ra	Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra		Tilning vertikal harakatiga ko‘ra
	Old qator	Orqa qator
Lablanmagan	I		YUqori tor unlilar
Lablangan		u
Lablanmagan	E		O‘rta (keng) unlilar
Lablangan		o‘
Lablanmagan	A	o	Quyi (keng) unlilar
Lablangan

Unli tovushlar tavsifi.
Yuqori tor unlilar tavsifi
I unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (ipak), so‘z o‘rtasida (tilak) va so‘z oxirida (tulki) keladi.
2) so‘z ichida ikki jarangsiz undosh orasida nihoyatda qisqa aytiladi: bilan, sira.
3) k, g, x undoshlaridan keyin kelganda orqa qator unli kabi aytiladi: qir, G`irot, oxir.
4) cho‘ziq varianti bor: muhim, musiqa.
5) e(e) tovushiga moyil varianti bor: mix-mex,
U unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida (urmoq), so‘z o‘rtasida (tugun) va so‘z oxirida (urg`u) keladi.
2) til oldi varianti ham uchraydi: kuch, gul;
3) qulf, g`ulg`ula, tuxum so‘zlarida esa til orqa varianti qo‘llangan.
4) i tovushi kabi kuchsizlanishi, ya’ni qisqarishi ham mumkin: tuxum, bulbul, tutun kabi.
O‘rta keng unlilar tavsifi
E unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) so‘z boshida, so‘zning birinchi bo‘g`inida keladi: eshik, elak, e’tibor, kel, bet kabi.
2) jonli nutqda sheva ta’sirida i tovushiga moyillashadi: deydi – diydi.
3) o‘g`uz shevalarida a tovushiga o‘tish holati ham mavjud: eshik – ashik, deb – dab, kel – gal kabi. Lekin adabiy tilda e tarzida talaffuz etiladi.
O‘ unlisi quyidagicha tavsiflanadi:
1) sodda so‘zlarning asosan birinchi bo‘g`inida uchraydi: o‘g`il, bo‘ri, to‘g`ri, o‘rin, bo‘yin.
2) o‘zlashma so‘zlarning oxirgi bo‘g`inida ham keladi: ro‘baro‘, xushro‘y, gulro‘, kubok, (kubo‘k).
3) til oldi varianti ham bor: o‘rik, ko‘l, cho‘l.