O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

Tillarning morfologik tasnifi. Jahon tillarining morfologik tasnifi nisbatan keng tus olgan, chunki morfologik tizim tilning eng barqaror sathi hisoblanadi. Morfologik tasnif so‘zning tuzilishidagi o‘zak va qo‘shimchalarni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga asoslanadi. Bu tasnifga ko‘ra tillarning qarindoshligidan qat’i nazar, so‘zlarning tuzilish turi asos qilib olinadi. Morfologik tasnifga muvofiq jahon tillari to‘rt guruhga bo‘linadi: 1) amorf (so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchasiz) tillar; 2) agglyutinativ tillar; 3) flektiv tillar; 4) polisintetik tillar.
Amorf tillarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda gap tarkibidagi so‘zlar hech qanday so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarsiz, to‘g`ridan-to‘g`ri birikib, bog`lanib keladi. Bunday tillarda grammatik ma’no yordamchi so‘zlar, so‘z tarkibi, muzikal urg`u va intonatsiya (ohang) orqali ifodalanadi. Mazkur vositalar so‘zlar orasidagi sintaktik munosabatni o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Amorf tillarga xitoy, tibet, birma, vetnam va xitoy-tibet oilasiga mansub bo‘lgan boshqa tillar misol bo‘la oladi.
Agglyutinativ tillarda har bir grammatik ma’no odatda alohida affiks bilan, ma’lum bir grammatik ko‘rsatkich bilan ifodalanadi. Masalan, maktablarga so‘z shakli tarkibidagi –lar qo‘shimchasi ko‘plik ko‘rsatkichi, -ga affiksi jo‘nalish kelishigi ko‘rsatkichidir. Bormadilar so‘z shakli bor - o‘zak, -ma – bo‘lishsizlik shaklini yasovchi affiks, -di – yaqin o‘tgan zamon shaklini yasovchi affiks, -lar – III shaxs ko‘plikni ifodalovchi affiksdan iborat. Bunda biror affiks o‘zakka yoki ma’lum bir affiksga qo‘shiladi. Agglyutinativ tillarga turkiy tillar, shu jumladan, o‘zbek tili, fin-ugor tillari, dravig, indonez, hindu tillari va boshqalar, shuningdek, alohida tillar hisoblanmish yapon va koreys tillari kiradi.
Flektiv tillarda birdan ortiq grammatik ma’no odatda birgina grammatik ko‘rsatkich orqali ifodalanadi. Masalan, kniga so‘zshakli tarkibidagi –a affiksi (tugallanmasi) uch grammatik ma’noni: 1) jinsni (jenskiy rod), 2) bosh kelishikni (imenitelniy padej), 3) birlik sonni (edinstvennoe chislo) bildirib kelgan; uchu so‘z shakli tarkibidagi –u affiksi ham uch grammatik ma’noni: 1) aniqlik, xabar maylini; 2) hozirgi zamonni; 3) 3-shaxs birlikni ko‘rsatish uchun xizmat qilgan. Flektiv tillardagi bunday grammatik ko‘rsatkich, tugallanma fleksiya deb yuritiladi. Fleksiya ikki xil bo‘ladi: tashqi fleksiya va ichki fleksiya.
Tashqi fleksiya so‘z oxiriga qo‘shilib kelsa, ichki fleksiya so‘zning o‘zagida bo‘ladi. Fleksiyaning ikkala turi ham so‘zni grammatik jihatdan o‘zgartiradi. Tashqi fleksiyali tilga rus tili misol bo‘la oladi: zeml-ya, vod-a, pol-e, oblak-o, lyud-i, voln-ы so‘zlari oxiridagi unlilar, tugallanmalar so‘zning grammatik ma’nosini ko‘rsatib turadi.
So‘z o‘zagi ichidagi tovushni, unli tovushni o‘zgartirish yo‘li bilan grammatik ma’noni ifodalash ichki fleksiya sanaladi. Masalan, inglizcha woman (ayol) so‘z shakli tarkibidagi a unlisi birlik sonni, women (ayollar) so‘z shaklidagi e unlisi ko‘plik sonni ko‘rsatuvchi fleksiyadir.
Flektiv tillarga hind-evropa, semit, xamit tillari kiradi.