O‘zbеkiston davlat jahon tillari univеrsitеti

 

 

---

62 

 

 

3.2 Ingliz tili fonetikasi dasturlari, darsliklari va  o’quv qo’llanmalarining tahlili 

 

O’zbek  auditoriyasi  talabalarini  ingliz  fonetikasiga  o’qitish    bo’yicha    o'quv    

dasturlari tahlili  quyidagi   asosiy  masalalarni  aniqlashni  maqsad  qilib  oladi: 

        -  namunaviy  dasturlarda  ingliz  tili  mashg’ulotlarida  talabalarda  shakllantirilishi  

lozim bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar hajmining belgilanganligi; 

         - darsliklarga   kiritiladigan  o'quv   materiallarining   ( mashqlar  ,  testlar, matnlar  

va    b.  )    talabalarning    ingliz  fonetikasini  to’liq  o'zlashtirishga    mo'ljallanganligini  

aniqlash; 

     -  darsliklarda    joy    berilgan    materiallarda   o'rganilayotgan     til   sohiblarining     nutq  

alohidaliklarini  ( fonetik birliklarni  ishlatilishiga  doir)  ko’rsatib berish; 

     -  o'quv  dasturining    asosiy      ko'rsatmalarining      darslik      va    o'quv    qo'llanmalarda   

ro'yobga   chiqarish  holatlarini aniqlash; 

        Dasturning      birinchi    qismi    talabalarga    lisoniy    vositalarni    qo'llanishda    zarur  

bo'lgan      til    birliklarini        o'rgatish    vaziyatlari  ,    ushbu    til    vositalarining    ularning  

ijtimoiy  -  madaniy  va    o'quv  -  ilmiy    faoliyatida    qanchalik    ahamiyatli      ekanligini  

ko'rsatib  bergan. 

        Dasturning      ikkinchi    qismida  o’zbek  auditoriyasi  talabalariga  ingliz  tilini  

o'qitishning      mazmuniy    jihatlari    bo'yicha    fikr    berilib,      mazkur    dasturda  talabalar   

o'zlashtirgan    lisoniy    materialning      ularning    nutq    faoliyatini    amalga    oshirish   

vaziyatlari      hamda    o'quvchilarda    shakllantirilishi    kerak    bo'lgan        bilim    va    

ko'nikmalar   haqida  so'z  yuritiladi. 

             Dasturda  fonetika    bo'yicha  o'quv   materiallari  asosan  ijtimoiy   -  madaniy 

mavzu va  vaziyatlar  inobotga  olinib  tanlangan   so’zlar leksik - mavzuviy  guruhlarda  

berilgan. 

---

63 

 

 

          Shuni aytib  o'tish  lozimki ,  dasturning  ushbu  qismlarida  keltirilgan  vazifalar  

zamonaviy    filologik    ta'limning    asosiy    talablariga        rioya    qilgan    holda    ko'rsatib  

berilgan. Fonetika bo’yicha  dasturning  tahlili    shuni  ko'rsatadiki ,  uning  mazmunida   

tilshunoslikning  ushbu  sathiga  oid    mahsus  atamalarni    qo'llashga    katta    ahamiyat   

berilgan.  Fonetik      materialni    o'qitishda    mavzuiy    lug'atlar    tuzish    va    ularni  

darsliklarga   kiritish   yo'llari   ham belgilangan. 

         Dasturning   ijodiy    tomonlarning    birsi    shuki,   unda   o'qitishning   asosiy    uslubi  

qilib   zamonaviy lingvodidaktikada katta ahamiyat berilgan kommunikativ  usul  tavsiya 

etilgan.  

        Namunaviy    dasturning    uslubiy    tavsiyalariga        bag'ishlangan  qismida    ushbu  

predmetning    talabalarga    hayotidagi        barcha    faoliyatlarida    muloqat    madaniyatini   

shakllantirish  ,  asosan      egallayotgan      kasbi    bo'yicha    nutqiy    malakalarini    

rivojlantirish omillari  ham  juda aniq ko'rsatib  berilgan. 

        Namunaviy   dasturning  yana  bir  ijobiy   tomoni  uning  zamonaviy  tilshunoslik  

va      horijiy  tillar  o'qitish      metodikasining      eng      so'ngi      yutiqlarini    ingliz  tiliga  

o'rgatishda  qo'llash  yo'llarining  ham   nazarda tutilganidadir. 

        Hozirgi   paytda  ingliz  tilini   davlat  ta'lim  tizimida  va   xususan   filologik  oliy  

ta'lim      muassasalarida    darslar    o'tilishida    quyidagi      darsliklardan    foydalaniladi:    “ 

English Phonetics” va “ Практический курс английского языка” 

          O’quv      jarayonida    darsliklarning    tutgan    o'rni    juda    ahamiyatlidir.  Ammo 

ularning zamon   talablariga,  tahsil  olayotgan  yoshlarning yuqori  malakali  mutaxassis 

bo'lib  chiqishi kabi  zarurliklarga  mos kelish  darajasi ham yuqori bo'lishi  lozim.   Shu 

asnoda mazkur vazifalarning darsliklarda amalga  oshirilishi  bo'yicha  taxlillar   yaxshi   

natijalarga      olib    kelishi  kerak.    Xususan  ,    “  English  Phonetics”    va  “  Практический 

курс  английского  языка”  darsliklari    oliy  ta'lim      muassasalari      1-2-3-  bosqich    

talabalarini    o'qitishga   mo'ljallangan . 

---

64 

 

 

   1.      «    Практический  курс  английского  языка  »  darsligining      asosiy      maqsadi   

o'quvchilarning   ingliz  tili   bo'yicha   bilim,   ko'nikma   va  malakalarini  ingliz tilidagi 

qoidalar  asosida  hamda maxsus   matnlar  negizida   shakllantirish    va   rivojlantirish   

qilib    olingan.    Bu  darslik  uch  qismdan  iborat  bo’lib  birinchi  va  uchinchi  qismlarida  

fonetikaga  doir    mashqlar  va  misollar  keltirilgan.  Birinchi  qismi  o’n  bitta  darslikdan 

iborat  bo’lib  shulardan  beshta  darsda  undosh  tovushlarning  o’qilish  qoidalariga  doir 

mashqlar  keltirilgan.    Birinchi  darslikda  ingliz  tili  [k,  g,  t,  d,  n,  s,  z,  θ,  ð,  p,  b,  m] 

undoshlarining o’qilish qoidalari va mashqlar berilgan.      Ikkinchi darsda ingliz tili [ l, f, 

v,  j]  undosh  tovushlarining  o’qilish  qoidalari  va  mashqlar  keltirilgan.  To’rtinchi  va 

beshinchi darsda ingliz tili [ h, 

ʃ, Ʒ] va [ w, ƞ, r] undosh tovushlarining tasnifi va o’qilish 

qoidalariga  mashqlar berilgan. Oltinchi darsda esa [t

ʃ, dƷ] ingliz tili undosh tovushlariga 

doir misollar berilgan [Аракин, 2004, с535].  

           Darslikda      auditoriya    mashg’ulotlari      uchun      mavzular  va      mustaqil      ishlar   

bo'yicha      topshiriqlar      joylashtirilgan.    Har    bir      mavzu  bo’yicha  nazariy  va  amaliy 

ishlar turlari va   lisoniy qoidalar  hamda  shu  qoidalarga  asoslangan misollar keltirilgan, 

mashqlar, topshiriqlar va savollar  kiritilgan.   Mavzu  so'ngida  berilgan  topshiriqlar uch 

bosqichni   ko'zda  tutadi.  Ularning  birinchi  bosqichidan  topshiriqlar  fonetik  qoidalar  

matni  asosida  mavzuni  mustahkamlashga qaratilgan. Ularda  taklif  etilayotgan  o'quv  

materiali  bilan      dastlabki      tanishish    va    uni    o'rganishni    chuqurlashtirish    uchun 

quyidagicha misollar  berilgan.  Masalan,   

1-Mashq. So’zlarni o’qing va eslab qoling. 

d

ɪd           sɪt            sɪtɪ         ɪt       pɪt - bɪd               nɪt – net 

d

ɪg           nɪt           kɪtɪ         ɪz       pɪn – petɪ            penɪ - tedɪ   

k

ɪd          sɪk           tɪkɪt        ɪn       pen – ben            benɪ - penɪ  

s

ɪn           kɪs          gɪdi                   penɪ - tedɪ 

---

65 

 

 

misolida   ingliz  so'zlarini   fonetik   tomondan   taxlil    etish  talab  etiladi.  Bu  misollar  

esa      talabaning  taklif  etilayotgan  materialni      mantiqiy  anglagan  holda  bajarishiga   

yo'naltirilgan [Аракин, 2004, с535]. 

         Topshiriklarni    bajarishning    ikkinchi    bosqichida    shu    mavzuga  doir                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

materialni  bir - biriga  bog'lash orqali   mashqlar  tuzish va  hosil  qilish  ko'nikmalarni  

paydo   etishga   mo'ljallangan.  Topshiriklarda  bajarishning   uchinchi  bosqichida  esa 

talabalarning  o'quv  materiallarni  o'zlashtirishini   nazoratiga  yo'naltirilgan.   Bu  erda  

shu  mavzuga doir  savollar berilgan.    Natijada  shuni  aytish  mumkinki,  taxlil  etilgan  

darslik  o'quv  dasturining  talablariga  to'liq  javob  beradi  va  xozirgi  paytda  ingliz tili 

fonetikasi   bo'yicha   bilim  berishni  amalga  oshirish  uchun  tegishli  qo'llanma   bo'la   

oladi.  

2.  “English  phonetics”    (Iriskulov  M.  va  Shatunova  A.)    darsligi    to’rta  bobdan  iborat 

bo’lib,  uning    birinchi  va  ikkinchi    boblari  tovushlar  klassifisatsiyasiga  ajratilingan.  

Birinchi bob  uchta bo’limdan iborat. Birinchi bo’limda ingliz tili harflarining  o’qilish 

qoidalari va mavzuni mustahkamlash uchun mashqlar, savollar va test berilgan.   Ikkinchi 

bo’limida  unli  tovushlar  klassifikatyasi,  o’qilish  qoidalari,  mavzuni  mustahkamlash 

uchun mashqlar berilgan. Uchunchi bo’limda  undosh tovushlar klassifikatsiyasi  o’qilish  

qoidalari,    va  mavzuni  mustahkamlash  uchun  o’n  beshta  mashqlar,  test  va  savollar  

berilgan. Bu bo’limda undosh tovushlar uchun quyidagi mashqlar keltirilgan.  

2-  Mashq .             So’zlarni takrorlang. 

[p]                    [b]                  [t]                 [d]           [k]              [g]  

Pay                 back              talk              dance         kind           give 

Park               buy                table            date            cook          gate 

Page               better             tourist         disco          coffee         guess 

Purple            borrow           tidy             dollar         colour        going 

---

66 

 

 

Postman        business         tennis          different      kitchen      garden  

Mana  shu  kitobda  yana  consanant  klasterga  misollar  keltirilgan  va  bunday  mashqlar 

talabalarni to’g’ri talaffuzini shakllantirishda yordam beradi.  Konsanat klaster ikki yoki 

uch undosh  fonemalardan tashlik topgan boladi.   Masalan, “spell” so’zi ikkita consonant  

klaster    [sp]  bilan  boshlanadi,  “against”  so’zi  esa  [nst]  undosh  fonemalari  bilan 

tugallanadi. Bunday vaziyatga konsonant klaster deyiladi [Iriskulov, 2007, b 221].  

          Berilgan so’zlardan konsonant klasterlarni toping va tagiga chizing. 

1.  So’zlarni  takrorlang  .  Tovushlarning  talaffuziga  etibor  qarating  konsonant 

klasterlarning tagiga chizing. 

1.  Blue  /blu:/                    2.  bring  /bri

ƞ/           3.  Cloudy/klaʊdɪ/           

black /blæk/                      bread  /bred/               clearly /kliərl

ɪ/    

 

blood   /bl

ʌd/                     Britain  /britn/             clean /kli:n/        

blanket  /blæ

ƞkit/                bridge /bridƷ/              clock /klɒk/        

blouse  /bla

ʊz/                   brother/brʌðə(r)/        clothes/kləʊðz/ 

 

 “  English  Phonetics”  va  “  Практический  курс  английского  языка”  darsliklari    oliy  

ta'lim    muassasalarining    1-2-3  bosqichlaridagi  barcha  guruxlari    talabalariga    dars  

berishga    tavsiya    etilgan.    Darslikning    maqsadi  talabalarning    ingliz    tilini    ijtimoiy-

siyosiy,  o'quv-kasbiy  va  ijtimoiy-maishiy, ijtimoiy-kasbiy va  ilmiy faoliyat  yuritishga  

lozim    bo'lgan    ko'nikma    va    malakalarni    yuzaga    keltirishdir.    Darslik  uch    qismiga  

ajratilgan.  Uning birinchi  qismida   matnlarni   o'zlashtirish,  ikkinchi  qismida fonetik 

(talaffuzni  shakllantirish  uchun)    material      ustida    ishlash,  uchinchi    qismida    esa  

talabalarning  ko’nikmalarining  nazorati  bo’yicha  savol  va  topshiriqlarga  joy  berilgan.  

Darslikning      qulayliligi  shundaki,  ularda    talabalarning  fonetika  va  fonologiyaga  oid 

bilimlarini  chuqurlashtirishi  uchun  ingliz  tilida  matnlar,  misollar,    mashqlar  va 

topshiriqlar berilganligi va  shu  orqali  chet  tilini  o'rganishni  ancha   yengillashtirishi  

aniqdir [Iriskulov, 2007, b 221]. 

---

67 

 

 

 

Tahlilning  so’ngi  qismi  O’zbekiston  Davlat  Jahon  tillari  Universiteti  o’zbek 

auditoriyasida 1-kurs talabalarining ingliz tili konsonantlarini qay darajada tog’ri talaffuz 

qilishini aniqlash uchun 2ta guruhdan kichik ekspriment o’tkazildi va quyidagi natijalarga 

erishildi (1-shakl). 

1-shakl. O’zbek auditoriyasi 1-kurs talabalarining ingliz tili konsonantlarini to’g’ri 

talaffuz qilish darajasi. 

 

Talabalar soni 

( 1- kurs) 

Keltirilgan so’z- 

lar soni  

Javoblar soni 

To’g’ri  javoblar 

soni  

Noto’gri javob- 

lar soni 

25 

25 

625= 100% 

380=60.8% 

245=39.2% 

  

 

Eksprementdan shunisi  ma’lum  bo’ldiki,  o’zbek  auditoryasida  talabalar ingliz  tili 

konsonantlarini  to’g’ri  talaffuz  qilish  darajasi  qoniqarli  emas.  Bu  masalani  bartaraf 

etishda  ingliz  tili  undosh  tovushlarining  talaffuziga  ko’proq  etibor  berilsa  maqsadga 

muvofiq  bo’lar  edi.  Yuqorida  keltirilgan  o’quv  qo’llanmalarida  ingliz  tili 

konsonantlarining  o’qitish  talaffuziga  kam  ahamiyat  berilgan.  Ushbu  muamoni  bartaraf 

etish uchun maxsus fonetik mashqlar tizimini yaratish zaruriyatini vujudga keltiradi.      

               Shunday  qilib,  predmeti  bo'yicha  tavsiya etilgan  dastur , darslik  va  o'quv - 

uslubiy qo'llanmalari  taxlil qilinib,  o'rganib  chiqildi.  Bu   dastur,  darslik  va  o'quv  - 

uslubiy  qo'llanmalari   tahlili  mazkur  ta'lim hujjatlarining   zamonaviy lingvodidaktika 

va  tillar  o'qitish    metodikasi  talablariga    to’liq  javob    beradiganligini    ko'rsatadi.  Bu  

dastur ,  darslik  va o'quv - uslubiy  qo'llanmalar  oliy  ta'lim  muassasalarida  filologiya  

yo'nalishida  tahsil  olayotgan  talabalarning  ingliz  tilini  yaxshi o'zlashtirishiga  jiddiy  

yordam    beradi      va    kelajakda    yuqori  darajali      mutaxassis    bo'lishlari    uchun  

ko'maklashadi.