O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
97 
7-mavzu. O‘rta Osi yo xalqlari h ayotida IX -XII asr larda yu z b ergan 
uyg‘onish davri. Ajdodlarimizning jahon svilizatsiyasiqa q o’shgan 
hissasi  
 
 
IX-XI I as rl ar madaniy yuks alishinin g s hart -sharoi tlari.   
Il m-fan  
 
 
Fanda  “Uyg‘onish  davri”  deb  ataladigan  davr  G‘arbiy  va  Markaziy 
Yevropa  maml akatl arda  XIV -XVI  asrl ardagi  ri vojl ani shining  o‘zi ga  xos  
xususiyatlarini  ifodalash  uchun  ishlatilgan.  Birinchi  marotaba  “uyg‘onish” 
atamasini  XVI  asr  italyan  rassomi  va  tarixchisi  J.Vazari  o‘z  asarlarida 
ishlatadi.  “Uyg‘onish”,  “uyg‘onish  davri”  atamalari  XIV -XVI  asr  ijtimoiy-
iqtisodiy  rivojlanish  mohiyatini  ochib  bermasdan,  ko‘proq  antik  davr 
merosini,  ya’ni  antik madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan  “tirilishi”, 
“uyg‘onishi”  ma’nosida  ishlatila  boshlandi.  Keyinchalik  fanda  bu  atama 
keng  qo‘llanila  boshlandi.  Shu  ma’noda   ko‘pchilik  tadqiqotchilar  IX -XII 
asrlar  O‘rta  Osiyo  xalqlari  tarixida  madaniyatning  rivojlanishini  o‘ziga  xos 
xususiyatlarni  ham  “uyg‘onish”  davri  deb  atalishi  yuqorida  qayd 
qilinganidek, shartli dir deb hisobla ydil ar.  
 
IX-X II  asrlar  O‘rt a  Osi yo  xalqlari  t arixida  moddi y  va  ma’navi y 
ha yotni ng  rivojlanis hida  oldi ngi  davrlarga  nisbat an  kes kin  yuks alis h  davri  
bo‘ldi.  VIII  asrda  Arab  xalifaligi  hozirda  O‘rta  Osiyo  deb  atalmish  hududni 
fath  etib  bo‘lgan,  bosib  olingan  yerlarda  islom  dini  keng  yoyilib,  ijtimoiy -
iqtisodi y  va  ma’navi y  ha yot  Arab  xalifali gi  t art ib -qoi dal ari ga  butunla y 
bo‘ysundirilgan  edi.  Xalifalik  tarkibiga  kiritilgan  o‘lkalarda  faqat  islom 
dini gi na  em as ,  balki   arab  t ili  va  uni ng  i mlosi  ham  jori y  eti l di.  Chunki  arab 
tili  xalifalikning  davlat  tili  bo‘ lsa,  islom  dini  uning  mafkurasi  edi.  Shu 
sababli  bu  mamlakatlarda  arab  tilini  o‘zlashtirishga  intilish  kuchli  bo‘lgan. 
Is lom ni  qabul  qil gan  aholi ning  arab  til i  bil an  muloqoti ,  ibodat  vaqtl arida 
qur’on suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, mah alliy zodagonlar 
arab tilini xalifalik  ma’murlari bilan  yaqinlashish va  mamlakatda  o‘z  siyosiy 
mavqel arini  ti kl ab  uni  must ahkaml ashning  garovi  deb  hisobla ydil ar.  Arab 
tiliga  bo‘lgan  bunday  ehtiyoj  va  intilish  tufayli  ko‘p  vaqt  o‘tmay 
Movaraunnahrda  xat to  o ‘z  ona  tilidan  ko‘ra  arab  tili  va  yoz uvi  o‘zl asht iri b 
olgan  bilimdonlar  paydo  bo‘ldi.  Chegaralari  borgan  sari  kengayib, 
ulkanlashib  borayotgan  xalifalik  uchun  ilm  ahli  suv  va  havodek  zarur  bo‘lib 
qoldi.  Davlatni  boshqarishda  xalifalik  ma’muriyati  bilimdon  siymolarga 
muhtoj  edi.  Chunki  arablar  orasida  bu  paytda  davlat  ishiga  yaroqli  bo‘lgan 
bilimdonlar ham oz bo‘lib, borlari ham zaif edi.   
 
Bu  hol  o‘z  navbatida  arab  tili  va  yozuvini  Movarounnahrda  keng 
yo yi li shi ga  imkoni yat  yarati b  berdi .  Am mo  VIII  as r  oxiri   IX   asr  boshl arida 
bo‘ysundirilgan  xalqlarni  mutloq  itoatda  saqlab  turish  nafaqat  xalifalik 
markazi  ma’murlariga,  balki  o‘lkalarga  tayinlangan  noib  uchun  ham  tobora 
qi yinl as ha boshl adi .   
 
821  yi lda  Xuroson  va  Movaraunnahrni ng  noibi  etib  ta yi nl angan  Tohir 
ibn  Husa yn  xali fal ik  o‘ yl agani dek  si yosat  yurgizmadi.  U  xali fa  nomini  xutba 
nomozidan  chiqarib  tashlashga  ko‘rsatma  berdi.  Tohiriylar  shunday  qilib 
so‘zda  o‘zlarini  xalifalikning  noibidek  ko‘rsatsalar -da,  amalda  mustaqil  ish 
yuri tish  harakat ini  boshl ab  yubo rdil ar.  Bu  borada  diqqat ga  s azovor  tom oni 
shundaki, 
tohiri yl a r 
nafaqat 
si yosi y 
mustaqillikka 
i ntildil ar, 
bal ki 

---

 
98 
xo‘jalikning  ko‘pgina  tarmoqlarini  o‘zlari  xohlaganday  tartibga  solishga 
harakatlar  qildilar.  Ular  qishloq  xo‘jaligini  rivojlantirish  maqsadida  s uv 
ta’minotini  yaxshilashga  katta  e’tibor  qarata  boshladilar.  Katta -katta  ariqlar, 
kanallar qazdirdilar. Suv ta’minoti haqida fiqhshunos olimlar risolalar  yozib, 
bu  ishni  aniq  tarti b -qoidaga  bi noan  olib  bori sh  l ozimli gi ni  is botl ab  berdil ar. 
Shunda y  qili b,  m us taqil   davl atl arning  pa ydo  bo‘lish  uchun  zami n  pa ydo 
bo‘ldi.  
 
873 - yil da  Tohiri yl a r  hukm ronl i gi  o‘rniga  S affori yl ar  hukmronli gi  
o‘rnatildi.  Bu  o‘z  navbatida  Movarounnahrni  Xurosondan  ajralib,  o‘z 
mustaqilligini  tiklab  olishi  uchun  asos  bo‘ldi.  IX  asrning   oxirgi  choragida 
Movarounnahr  Somoniylar  qo‘l  ostiga  o‘tib,  mustaqillikni  yanada 
must ahkaml ab  ol adi .  Somoni yl ar  sul ol asining  eng  yi ri k  vakillari dan  bi ri 
bo‘lmish  Ismoil  Somoniy  kuchli  davlat  tuzishga  harakat  qiladi  va  bu  ishni 
muvaffaqi yatli  ravis hda udda sidan chiqadi.  
 
Somoniylar  o‘z  davlatlarini  o‘zlarigacha  bo‘lgan  sharq  davlatlarining 
boshqaruv  an’analarini  chuqur  o‘rgangan  holda,  ularga  suyanib,  zamon 
talablarini  hisobga  olgan  holda  o‘zgartirishlar  kiritib  boshqarishga  harakat 
qildil ar.  
 
Movaraunnahr  deb  at al adi gan  bu  hududda  must aqi l  davlatl arni ng 
tashkil  topishi  ul arda  si yosi y  barqarorli k,  iqti sodi y  ri vojl anish  va  madani y 
hayotning  ravnaqiga  katta  ta’sir  ko‘rsata  boshladi.  Buxoro,  Samarqand, 
Urganch  va  M arv  kabi  s haharl ar  ilm -fan  va  m adani yat  m arkazl ari  sifati da 
shakll anib, rivojlana bos hladi.  
 
O‘rta  Osiyoda  IX-XIII  asr  boshlarida  Somoniylar,  Qoraxoniylar, 
G‘aznaviylar  va  Xorazmshohlar  davlatlari  hukm  surdilar.  Bu  davlatlar 
xalqaro  maydonda  o‘z  mavqei  va  tutgan  o‘rni  jihatidan  katta  e’tibor  va 
nufuz ga  ega  bo‘ldil ar.  Ahm ad  Nas r,  Ismoil  Somoni y,  Al pt aki n,  Mahmud 
G‘aznaviy,  To‘g‘rulbek,  Sulton  Sanjar,  Otsiz,  Takash  singari  tadbirkor  va 
uzoqni  ko‘ra  oladigan  davlat  arboblari  davrida  O‘rta  Osiyoda  hayotning 
barcha 
j abhalarida 
yuksalishl arga 
eris hildi , 
davl a t 
hokimi yati  
must ahkaml andi,  ni sbat an  tinchl ik,  os o yishtali k  va  barqarorlik  vujudga 
kel di.  
 
Tarixchi  Abu  Mansur  as -S aol obi yning  Somoni yl ar  Buxorosi ga  bergan 
ta’rifi  butun  O‘rta  Osiyo  davlatlarining  IX -XIII  asrlardagi  ahvoliga 
tegishlidir:  “...shon-shuhrat  makoni,  saltanat  ka’basi  va  zamonasining  ilg‘or 
kishilari  jamlangan,  yer  yuzi  adiblarining  yulduzlari  porlagan  hamda  o‘z 
davrining  fozillari  yig‘ilgan  (joy)  edi”.  O‘rta  Osiyo  hukmdorlari  ilm  ahli 
bilan 
yaqinlashdil ar. 
M aml akatni 
boshqari shda 
ularni ng 
bilim i 
va 
maslahatlaridan  foydalandilar.  Hukmdorlarning  aksariyati  bu  davrda  o‘z 
saroylarida  olim,  shoir  va  usta  san’atkorlar,  turli  sohalar  bo‘yicha 
qimmatbaho  kitoblarni  to‘plashga  odatlandilar.  Saroyga  jalb  etilgan  olim  va 
shoi rl ar, kutubxonal ardagi nodi r qo ‘l yoz ma as arlar bil an m ag‘rurl anardil ar.  
 
Damashq,  Qohira,  Bag‘dod,  Kufa,  Basra  va  boshqa  katta  shaharlarda 
O‘rta  Osiyodan  borib  fan,  madaniyat  taraqqiyotiga  o‘z  hissasini  qo‘shgan 
avl od-aj dodl arimiz  bu  davrga  kel ib  ko‘paya  bordi .  Bag‘dod  s hahri  S harqning 
ilm-fan  markazi  sifatida  ol am ga  t anil di,  chunki  IX  asrda  bu  yerda  “Ba yt  ul -
hikma”-(“Donishmandlar  uyi”)  Sharqning  fanlar  akademiyasi  tashkil  etildi. 
Bunga  monand  holda  X  asr  oxirlarida  Xorazmda  ham  xalifa  Ma’mun  davrida 
(995-997 - y.)  “Doni shmandl ar  u yi ” -“Ba yt   ul-Hikm a”-“M a’mun  akadem i yasi ” 
(Xorazm  akademiyasi)  tashkil  topdi.  Bu  ikki  ilm  o‘chog‘larida  Sharqning 
mashhur  va  ma’lum  olimu -allomalari  tahsil  ko‘rganlar.  Ular  orasida  Ahmad 

---

 
99 
Farg‘oniy,  Al-Xorazmiy,  Beruniy,  Ibn  Sino  va  boshqa  buyuk  allomalarning 
noml ari  bor.  
 
Muhamm ad  ibn  M uso  al -Xorazmiy  (783-850)  qadim gi   Xorazm 
diyorida  tug‘ilib,  voyaga  yetadi.  G‘oyatda  o‘tkir  zehn  egasi  va  noyob 
qobiliyat  sohibi  bo‘lgan  al -Xorazmiy  yoshlik  chog‘idan  boshlab  aniq  va 
tabiiy  fanlarni  o‘rganishga  qiziqdi,  arab,  fors,  hi nd  va  yunon  tillarini 
egalladi,  bu  tillarda  yozilgan  kitoblarni  qunt  bilan  o‘qib,  mutolaa  qildi.  U 
dastlabki  ta’limni  xususiy  muallimlardan  oldi  va  so‘ngra  o‘sha  davrning 
yirik  ma’rifat  markazlaridan  biri  bo‘lgan  Marv  madrasasida  o‘qidi.  Xalifa 
Xorun  ar-R as hidning  o‘g‘li  Ma’mun  x ali fal ik  t axti ga  o‘ti rgach  (813  y.) 
Muhamm ad  Mus o  al -Xorazmi yni  o‘zi  bilan  birga  Bag‘dodga  olib  ket adi  va  u 
yerda  tashkil  etilgan  “Bayt  ul -Hikma”ga  boshliq  etib  tayinladi.  Bag‘dodda  u 
Suri ya, Iroq, Eron, Xuroson va M ovaraunnahr olim l ari bi lan ij od qi ladi.   
 
Xorazmi y  m at em atika,  geom et ri ya,  ast ronomi ya,  geografi ya,  tarix  ilmi 
va  boshqa  fanlar  sohasida  barkamol  ijod  qildi.  Uning  “Al  Jabr  al  muqobala” 
(“Tenglamalar  va  qarshilantirish”),  “Hisob  al -Hind”  (“Hind  hisobi”),  “Kitab 
surat  al-Arz ”  (“Yer  surati  haqi da  ki tob”),  “Kit ab  at -Tarix”  (“Tarix  kitobi ”), 
“Kitab  al-Amal  Bil  Usturlabat”  (“Usturlob  bilan  ishlash  haqida  kitob”)  kabi 
asarl ari  olim ga  j ahonshum ul  shuhrat  kel tirdi .  Xorazmi y  yarat gan  20  t adan 
orti q as ardan bizning davri miz gacha faq at  10 t as i gina  yet ib kel gan.  
 
Xorazmiy  ijodi  merosida  “Aljabr  va  al -muqobala”  kitobining  ilmiy 
ahami yati  niho yatda  bu yukdi r.  Bu  kit obi  bilan  u  m at em atika  t arixida  biri nchi  
bo‘lib  algebra  faniga  asos  soldi.  “Al -gebra”  atamasi  ushbu  kitobning  “al -
jabr”  deb  yuritilgan  qisqacha  nomining  aynan  ifodasidir.  Xorazmiy  nomi  esa 
matematikada  “algoritm”  atamasi  shaklida  o‘z  ifodasini  topdi.  Uning  “Al -
jabr”  asari  asrlar  davomida  avlodlar  qo‘lida  yer  o‘lchash,  ariq  chiqarish, 
bino  qurish,  m erosni   taqsiml ash  va  bos hqa  t ur li   his ob  va  o‘l chov  is hlarida 
dasturilamal  bo‘lib  xizmat  qildi.  Xorazmiyning  bu  risolasi  XII  asrdayoq 
Is pani yada  l otin  tili ga  tarjim a  qili nadi  va  qa yt a  ishl anadi.  Keyi nchalik  asrlar 
davomida  Yevropa  olimlari  Xorazmi y  asarlari ni  qa yt a -qa yt a  is hlab,  u  as osda  
asarl ar  yoz adi lar.  Xorazmi yning  arifm etik  ris olasi  hi nd  raqaml ari ga 
asoslangan  o‘nlik  pozitsion  hisoblash  sistemasi  Yevropada,  qolaversa,  butun 
dun yo  t araqqi yotida  bu yuk  ahami yat  kasb  etdi,  al gebrani   must aqi l  fan 
darajasiga ko‘tardi.  
 
Olimning  “Kitob  at -Tarix”  (“Tarix  kitobi”)da  Xuroson  ,  Kichik  Osiyo 
va  Movarounnahrning  VIII - IX  as rl ar  t ari xiga  oid  qi sqa  va  aniq  ma’lum otl ar 
o‘z  ifodasini  topgan.  Xorazmiyning  “Zij”  (“Astronomik  jadval”),  “Quyosh 
soati  haqida  risola”  asarlari  falakiyotshunoslik  fanining  rivo jlanish 
taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi.  
 
Abul  Abbos  Ahm ad  ibn  Muhamm ad  ibn  Nosir  al-Farg‘oniy   797-865  
yillarida  yashab  ijod  qilgan  vatandoshimizdir.  Ahmad  Farg‘oniy  o‘z  asarlari 
bilan  fan  tarixida  katta  iz  qoldi rdi .  U  m at ematika,  geografi ya,  ast ronomi ya ,  
tarix  sohalarida  ijod  qildi.  Ahmad  Farg‘oniyning  ijodiy  faoliyati  Bag‘dodda 
ulug‘  mutaffakir  olim  Al-Xorazmiy  rahbarligidagi  “Baytul -Hikma”  bilan 
bog‘liqdir.  U  arab  atamashunosligini  paydo  bo‘lishi  va  ilmiy  taraqqiyotiga 
munosib  hissa  qo‘shib,  Bag‘dod  va  Damashqda  rasadxonalar  qurilishida 
shaxsan  qatnashdi.  Ahmad  Farg‘oniyning  kitoblari  dunyoga  ma’lum  va 
mashhurdir.  “Kitob  fi  Usul  ilm  an -Nujum”  (“Falakiyot  ilmining  usullari 
haqida  kitob”),  “Falakiyot  risolasi”,  “Falak  asarlari  sababiyati”,  “Al -
Majistiy”,  “Ilm-xayya”,  “Al  Farg‘oniy  jadvallari”,  “Usturlob  bilan  amal 
qilish  haqida”,  “Oy  yerning  ustida  va  ostida  bo‘lganida  vaqtni  aniqlash 

---

 
100 
risolasi”,  “Yetti  iqlim  hisobi”,  “Usturlob  yasash  haqida  kitob”  asarlarining 
qo‘lyozmalari  Angliya,  Fransiya,  Germaniya,  Mi sr,  Hindiston,  AQSh  va 
Rossi yada saql anmoqda.   
 
Ahmad  Farg‘oniyning  bu  asarlaridagi  ilmiy  kashfiyotlari  butun  jahon 
fani  va  madaniyatiga  ulkan  va  munosib  hissa  qo‘shdi.  U  812  yilda  quyosh 
tutilis hini  ol dindan  bas horat  qilib  berdi,  yerning  dum aloq  ekanli gin i  ilmi y 
dalillar  bilan  isbotlab,  bir  xil  fazo  yoritgichlarni  har  xil  vaqtda  ko‘rilishini, 
tutilis hini hamma joyda har xil kuz atis h mumkinl i gini izohlab berdi.  
 
Ahmad  Farg‘oniy  yaratgan  ilmiy  kashfiyotlar  natijalari  qaysi  fan 
sohasida  bo‘lishidan  qat’iy  naz ar  g‘oyatda  pishiq,  puxta  va  nihoyatda 
mukammal  bo‘lgan.  XII  asrdayoq  olimning  asarlari  lotin  tiliga  tarjima 
qilinganli gi  va  Yevropaga  tarqal ganli gi  bu  fi krning  isbotidi r.  Yevropali klar 
Ahmad  Farg‘oniyni  “Al  Fraganus”  deb  ataganlar.  Uning  asarlarini  lotin,  
nemi s, i ngliz, frans uz, rus va boshqa till arga t arjim a qi l ganl ar.  
 
Abu  Nasr  M uham mad  i bn  Muhammad  Forobiy  873 - yi l da  Forob 
(O‘tror)  yaqinidagi  Vasij  shaharchasida  tavallud  ko‘rgan  va  951 -yilda 
Dam as hqda vafot et gan.  
 
O‘rta  Osiyoning  yirik  qomusiy  olimlarid an  biri,  Sharq  uyg‘onish 
davrining  eng  ko‘zga  ko‘ringan  arbobi,  Sharq  falsafasining  otasi  Forobi y 
avval  Forob,  Buxoro  va  Samarqandda  bilim  oldi  va  turli  tillarni  o‘rgandi. 
Bag‘dodga 
kelgach 
fanning 
turli 
sohalari 
bo‘yicha 
bilimlarini 
chuqurl ashti ris hda  dav om  et di.  U  il mi y  daraj asi ni  os hirgach,  fanning  de yarli 
barcha  sohalarini  egall ab,  160  dan  orti q  asar  yozdi.  Forobi yning  ri yozi yot, 
fal aki yot ,  tabobat ,  musiqa,  falsafa,  til shunoslik  va  adabi yo tga  oi d  asarl ari 
butun  olamga  mashhur  bo‘ldi.  U  yozgan  “Aristotel ning  “Metafizika”  asari 
maqsadlari  haqida”,  “Tirik  mavjudot  a’zolari  haqida”,  “Musiqa  kitobi”, 
“Baxt-saodatga  erishuv  haqida”,  “Siyosat  al  Madaniya”  (“Shaharlar  ustida 
siyosat  yurgizish”),  “Fozil  odamlar  shahri”,  “Masalalar  mohiyati”, 
“Qonunlar  haqida  kitob”,  “Tafakkur  yurgizish  mazmuni  haqida”,  “Mantiqqa 
kirish  haqida  kitob”,  “Falsafaning  mohiyati  haqida  kitob”  va  boshqa  asarlar 
bu yuk  olimni ng  i lm  va  dun yoqarash  doi rasining  beqi yos   darajada  kengli gi  va 
chuqurli gi dan dal olat beradi .   
 
Forobi y  fanning  nazari y  va  falsafi y  t omonl ari ni  yoritis hga  harakat  
qil gan.  U  Plat on,  Ari stot elni ng  barcha  fals afi y,  t abii y,  il mi y  as arlari ga, 
Ptolem e yning  osmon  jismlari  harakati,  Aleks andr  Afrodi yni ng  ruh  haqi dagi  
psixologiyasiga  oid,  Galenning  tibbiyot  bo‘yicha  asarlari,  Epik ur,  Zenon, 
Yevkli d  ris olal ari ga  taqriz  va  sharhl ar  yozdi.  Agar  ilm -fan  rivojidagi 
o‘zining  qo‘shgan  buyuk  xizmatlari  uchun  Aristotel  “Birinchi  muallim” 
unvoniga  sazovor  bo‘lsa,  Forobiy  donishmandligi,  Aristotelni  yaxshi 
bil ganli gi,  qomus i y  aqli  va  ilm -fan  t araqqi yoti ga  qo‘shgan  katta  hiss asi  
uchun  “Al-muallim  as-Soniy  -  “Ikkinchi  muallim”,  “Sharq  Aristoteli”  degan 
mu’tabar unvon oldi.  
 
Forobiyning  “Inson  tanasining  a’zolari  haqida”gi  risolasi  tibbiyot 
ilmining  maqsad  va  vazifalarini  aniqlashga  bag‘ishlangan .  “Astrologiyaning 
to‘g‘ri  va  noto‘g‘ri  qoidalari  haqida”gi  risolasida  astrologlarning  ruhiy  va 
ijtimoi y 
hodi sal ar 
va 
jara yonl arni  
osmoni y 
jisml ar 
haqi dagi 
ilmi y 
taxminlariga  asoslangan  faoliyatini,  yolg‘on  tasavvurlar  va  uydirmalardan 
farql ash z arurli gini  t a’kidl a ydi.  
 
Olimning ko‘p jildli “Musiqa haqida katta kitob” asari musiqa ilmining 
katta  bilimdoni,  sozanda  va  ajoyib  bastakor  ham  bo‘lganligini  tasdiqlaydi.  U 
yangi musiqa asbobining ixtirochisi ham bo‘lgan.  

---

 
101 
 
O‘rta  asr  fanining  rivoji  va  taraqqiyotida  Forobiyning  ilm  tasnifi 
bo‘yicha  olib  borgan  ilmiy  ijodiy  ishlari  g‘oyatda  qimmatlidir.  U  “ilmlarni 
kelib  chiqishi  haqida”,  “Ismlarning  tasnifi  haqida”  va  boshqa  risolalarida 
o‘sha  davrda  ma’lum  bo‘lgan  30  ga  yaqin  ilm  sohasining  tartibi,  tasnifi  va 
tafsilot ini beradi .  
 
Forobi yning  il mi y  -  falsafi y  m erosi  x alqim izning  bu yuk  ma’navi y 
boyligi  sifatida  asrlar  osha  avlodlar  uchun  muhim  ijod  manbai  bo‘lib  xizmat 
qilib kelmoqda.  
 
Abu  Bakr  Muhammad  ibn  Ja’far  Narshaxiy  (899-959)  Buxoro 
yaqinidagi  Nars hax  (hozi rgi  Vobkent   tumanida)  qishl og‘ida  899 - yi lda 
tavallud  topgan.  Narshaxiyning  ilmiy  asarlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  juda 
kam.  Uning  faqat  “Tarixi  Buxoro”  (“Buxoro  tarixi”)  asari  bizgacha  yetib 
kelgan.  Asar  qo‘lyozma  nusxalarda  va  hozirgi  zamon  ilmiy  tarixiy 
adabi yotl arda  “Tarixi  Narshaxi y”,  “Taxqiq  ul -Vilo yat ”  (“Vil o yat  haqiqatini  
aniqlash”),  “Axbori  Buxoro”  (“Buxoro  haqida  xabarlar”)kabi  nomlar  bilan 
at alib  kel ingan.  As arning  t url i  nom lar  bi l an  at alis hi ga  ham  s abablar  bor.  Bu 
asarning  Narshaxi y  tomonidan  yozil ga n  dastl abki   asl  nusxasi  saqlanib 
qolm agan.  Uni ng  bi zgacha  yetib  kel gan  qismi  1128  yi lda  Quva  s hahri dan 
bo‘lgan  Abu  Nasr  Ahmad  ibn  Muhammad  ibn  Nasr  al -Quboviy  arab  tilidan 
fors  til i ga  qi sqarti ri b  tarjim a  qil gan  nusxasidi r.  Undan  ke yingi   yill arda  ham  
Narshaxi yni ng  as ari  bir  necha  tahri rlarga  uchragan,  ba’zi  matnl ari 
qisqartirilgan  va  so‘nggi  voqealar  asosida  to‘ldirilgan.  Abu  Nasr  Ahmad 
Qubavi y  asar  m atni ni  qisqartiri sh  bi lan  chegaral anma y,  balki  Tabari y,  Abu 
Hasan  Nishopuriyning  “Hazoiq                    ul -  ulum”,  Ibrohimning  “Axbar-i 
Muqanna” kabi asarlaridan foydalanib, uni to‘ldiradi. Ana shu tariqa, Buxoro 
tarixiga  Narshaxiy  yashab  o‘tgan  davrdan  keyingi,  1178 -1179-yillardan 
1220- yi llarga qadar bo‘l ib o‘t gan t arixi y  voqealar kiri b qol gan.  
 
“Buxoro  tarixi”  asari  o‘zining  ilmiy  ahamiyatini  yo‘qotmagan  va 
hozirgi  kunda  Somoniylar  davri  tarixi  bo‘yicha  eng  noyob,  qimmatli  asar 
hisoblanadi.  As arda  Somoni yl ar  davl at ining  si yosi y,  iqtis odi y,  m adani y, 
ijtimoiy  hayotiga  oid  ma’lumotlar  keltirilgan.  Movaraunnahr  va  Xuroson  
aholisining arab bosqinchilariga qarshi  Muqanna boshchiligidagi qo‘zg‘oloni 
bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ma’lumotlar  ham  bu  asarda  ma’lum  darajada  o‘z 
ifodasini  topgan.  Narshaxiy  saroy  tarixchisi  bo‘lganligi  sababli  hukmron 
tabaqa si yosat ini  yoqlab, xalqning hok imi yat ga chiqis hini  qoralagan.   
 
Biz  o‘rganayotgan  davr  IX -XII  asr  fan  va  madaniyatining  ravnaqini