|
Trombotsitlar (qon plastinkalari) va qonning ivishi. Trombotsitlar shaklli elementlar ichida eng kichigi bo‘lib, odam va sut emizuvchilarda yadrosiz bo‘ladi. Bir millimetr kub qon hajmida 200 000 — 400 000 gacha trombotsitlar bo‘lishi mumkin. Og‘ir jismoniy ishdan so‘ng trombotsitlar 3-5 barobar ko‘payishi mumkin. Trombotsitlar suyakning qizil iligida va taloqda hosil bo‘ladi va ularning asosiy vazifasi qonning ivishida ishtirok etishidir.
7.3.Qon aylanishi va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari.
Homilaning uchinchi oyida jigar va taloq shakllanib, ular qon hosil qila boshlaydi. Homiladorlikning ikkinchi yarmidan boshlab qon hosil qiluvchi asosiy a’zo — ilik o‘z vazifasini bajara boshlaydi. To‘rt oylikdan boshlab yassi suyaklardan qovurg‘alar, to‘sh suyagi, umurtqalar qon ishlab chiqara boshlaydilar. YAngi tug‘ilgan bolada qon ishlab chiqarish biroz kamayadi, 10 - 13 yoshlarga kelib kuchayadi. Ontogenez davomida qon miqdori o‘zgarib boradi. YAngi tug‘ilgan bola qonining umumiy miqdori tana vaznining 15% ini tashkil qilsa, bir yoshli bolalarda 11%, 14 yoshda 9% va kattalarda 7% tashkil qiladi. Postnatal ontogenezda muhim diagnostik ko‘rsatkich - eritrotsitlarning cho‘kish reaksiyasi (ECHR) o‘zgarib boradi. U chaqaloqlarda har soatiga 1-2 mm ni tashkil qilsa, uch yoshda 2 - 7 mm, o‘n ikki yoshda 12 mm ga teng bo‘ladi.
Qon gruppasi, qonning ivish tezligi ontogenez davomida o‘zgarmaydi. Qonning ivish tezligi 3 - 6 daqiqani tashkil qiladi. Bola organizmi o‘sgan sari qon plazmasi tarkibidagi oqsillar ko‘payib boradi. Embrion qancha yosh bo‘lsa, uning qonida shuncha albumin ko‘p va globulin kam bo‘ladi. SHaklli elementlar soni postnatal ontogenezda o‘zgarib boradi. Bir kunlik bola qonining 1 mm kubida 300 - 600 ming trombotsitlar bo‘ladi. Bir yoshli bolalarda esa 200 - 300 minggacha tushadi. Eritrotsitlar soni 1 mm kubda 1,5 marta kattalarnikiga nisbatan ko‘p bo‘ladi. SHunga ko‘ra, gemoglobin ham yosh organizmda ko‘proq bo‘ladi. YAngi tug‘ilgan bola qonida trombotsitlar juda ko‘p bo‘ladi (25000 —30000). Bir haftadan keyin trombotsitlar soni 1mm kubda 10— 12 minggacha tushadi.
Bola tug‘ilgandan keyin yurak-tomir tizimida kichik qon aylanish doirasi ham ishga tushadi. Prenatal (embrion) davrida esa quyidagi xususiyatlar bo‘ladi, homila va ona qoni o‘rtasidagi modda almashinuvi yo‘ldosh (platsenta) orqali amalga oshadi. Homiladorlikning uchinchi oyi oxiriga kelib homilada qon aylanishi qaror topadi. Uning o‘pkalari tug‘ilishga qadar puchaygan holatda bo‘ladi va kichik qon aylanish doirasining o‘pka tomirlari o‘zani ishlamaydi. Qon yo‘ldoshda kislorodga to‘yinadi va yurakning tuzilish tuzilish xususiyatlariga ko‘ra qon aylanish amalga oshadi. Homilada yurak chap va o‘ng bo‘lmalarga to‘liq bo‘linmaydi va bo‘lmachalar o‘zaro oval teshik orqali tutashadi, aorta esa o‘pka arteriyasi bilan serbar arterial yo‘l orqali birikadi. Bola tug‘ilgandan va kindik arteriyasi bog‘langandan keyin uni ona bilan aloqasi uziladi. Qonda karbonat angidridning yig‘ilishi nafas olish va o‘pkaga havo to‘lishini rag‘batlantiradi. O‘pka to‘qimasi rostlanishi tomirlarning qarshiligini kamaytiradi va bunda o‘pkada qon oqimi kuchayadi, arteriya qon oqimi esa o‘pkadan yurakka qon oqib kelishi tufayli kuchayadi. Gemodinamik qonunlariga ko‘ra, qon hamisha yuqori bosimli qismdan past bosimli qismga qarab oqadi. CHap bo‘lmachada bosimning ortishi shunga olib keladiki, oval teshik klapani yurak orasidagi to‘siqqa to‘lib boradi va uni berkitadi. Muskul tolalari qisqarishi natijasida oval teshik butunlay bitib ketadi, shundan keyin boladagi qon aylanish tizimi katta odamlardagi singari ishlay boshlaydi.
O‘pkaning tomirlar o‘zanidagi qarshilik tizimi qon aylanishdagiga qaraganda 8 barobar kam va unga yurakning o‘ng qorinchasidan katta doiraga otilishiga nisbatan kamroq kuch sarflanadi. Bu farq natijasida chap qorincha jadalroq rivojlanadi va muskullarning massasi o‘ng qorinchaga nisbatan 3 barobar ortiq bo‘ladi. Bola organizmining o‘sishi va rivojlanishi jarayonida nafaqat yurakning tizilishi, balki hajmi va vazni ham yoshga bog‘liq holda o‘zgarib boradi. Qator hollarda aorta yo‘li va oval teshik bitmasligi mumkin va bu patologiyalar hamma tug‘ma nuqsonlarning taxminan 20% ni tashkil qiladi. Har qanday holda ham arteriya qoni vena qoni bilan aralashadi va to‘qimalarda kislorod tanqisligi qayd qilinadi. YUrak faoliyatini bunday buzilishi yurakning tug‘ma nuqsonlari deb ataladi. YAngi tug‘ilgan bolalarda to‘liq qon aylanishi 12 sekundda, 3 yoshda 15 sekundda, 14 yoshda 18 sekundda va katta odamlarda 22 sekundda sodir bo‘ladi. Qon oqimi tezligi jinsga, yoshga, odamning jismoniy zo‘riqishi darajasiga, tana harorati doimiy bo‘lishiga bog‘liq. Turli xil zo‘riqishlar, tashqi omillar to‘qimalar va a’zolarda moddalar almashinuviga ta’sir qiladi. Kislorod va moddalarga qo‘shimcha ehtiyoj paydo bo‘ladi, ular moddalar almashinuvidagi o‘zgarishlar va qon oqimining qayta taqsimlanishi, qon tomirlar o‘zanining kengayishi va torayishi yordamida uning bir xil a’zolar va to‘qimalarda kuchayishi va boshqalarda kamayishi hisobiga qoplanadi. 8-9 yoshli o‘g‘il bolalarda yurak urishi tezligi 180 marta, qiz bolalarda taxminan 190 martaga etadi. YOsh ulg‘ayishi bilan u, ayniqsa qizlarda birmuncha ortadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
