O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti “Tasdiqlayman” o‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

8.3. Moddalar almashinuvi. Assimilyasiya va dissimilyasiya jarayoni.
Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilishi, organizmda uning o‘zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo‘lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi deyiladi.
Bolalarda moddalar almashinuvi murakkab jarayon bo‘lib, uning o‘zgarishi organizmda bir vaqtda bir-biriga qarama-qarshi bo‘ladi. Assimilyasiya organizmdagi sintezga bog‘liq bo‘lgan barcha hodisalarni birlashtirib, o‘sish va rivojlanish, organizmni hayot uchun zarur bo‘lgan moddalar bilan ta’minlash va ularni sarflash bilan ifodalanadi. Dissimilyasiya moddalarning parchalanishi va oksidlanishi hamda ularni organizmdan ajratib chiqaruvchi jarayondir. Assimilyasiya jarayoni organizmda­gi o‘sish va rivojlanish qonunlarini ifodalaydi. Masalan, bu davrda oqsilga bo‘lgan talab katta yoshdagi organizmga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Bolalarda asosiy moddalar almashinuvi miqdori kattalarga nisbatan 1,5-2 barobar ko‘pdir. Asosiy moddalar almashinuvining nisbiy miqdori turli yoshda 1 kg/kkal tana vazniga: 2-3 yoshda 55.6, 7 yoshda 42, 10-13 yoshda 34, kattalarda 24 ni tashkil qiladi.
Bolalik va o‘smirlik davrida kuch sarflanishi quyidagicha ifodalanadi: 1-5 yoshdagi bolalarda bu 80-100 kkal, 13-16 yoshdagi o‘smirlarda 65-50 kkal va katta yoshdagi kishilarda 45 kkal ni tashkil etadi (har bir kg vazniga nisbatan). Kuch sarflanishi va asosiy moddalar almashinuvining oshishiga qarab bolalar va o‘smirlar ovqatlanishini tashkil qilish lozim. Maktab va o‘smirlik yoshida kuch sarflanishining turli darajada o‘zgarib borishini e’tiborga olgan holda tarkibida oqsil -24 %, yog‘-21%, va karbonsuvlar-55% bo‘lgan oziq-ovqat iste’mol qilish zarur. Balanslangan oziqa moddalari organizmning plastik jarayonini ta’minlaydi. A. Pokrovskiy nazariyasi bo‘yicha balanslangan oziqa negizi har bir oziqa omillarini qaysi yoshda qancha miqdorda zarur ekanligini aniqlab berishdir.
8.4. Energiya almashinuvi. Organizm hayot faoliyati uchun muhim moddalar.
Ovqat moddalari tarkibiga oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv va vitaminlar kiradi. Asosan, oqsillar, yog‘lar va uglevodlar energiya hosil qiladi, qolganlari hosil qilmaydi. Oqsillar, yog‘lar, uglevodlarning kislorod bilan oksidlanib parchalanishi natijasida energiya hosil bo‘lishi energiya almashinuvi deyiladi.
Oqsillarning ahamiyati. Oqsil inson oziqasidagi asosiy qism bo‘lib, organizmning plastik funksiyasi va quvvatini oshiradi. Oqsil hujayraning asosiy tarkibiy qismini va hujayralararo tizimini tashkil qiladi. Oqsil umumiy tana og‘irligining 16-17 % ini tashkil qilishi, quruvchi qism sifatida uning ahamiyati birinchi darajali ekanligini ko‘rsatadi. Asosiy hayotiy jarayonlar oqsil bilan bog‘liq bo‘lib, ular organizmning ko‘payish va o‘sish qobiliyati, sezuvchanlik, moddalar almashinuvi, qisqarish harakatining turli ko‘rinishi va bir qancha faoliyatiga egadir. Oqsil katalizator - tezlashtiruvchi vazifasini bajaradi. Oqsil bolalar organizmida immunitet hosil bo‘lishida qatnashadi. DNK va RNK tarkibi oqsil molekulalaridan tuzilganligi hozirgi zamon genetik axborot berilishini ko‘z oldimizga keltiradi. Oqsil moddalar energiyasi sarflanishi jarayonida ham qatna­shadi.
Oqsillar aminokislotalardan tuzilgan 20 ta aminokislotadir. Ularni 10 tasi almashtirib bo‘lmaydigan - eng zarur (lizin, triptofan, gistidin, metionin, treonin, leysin, izoleysin, valin, sistoin, fenilalanin) aminokislotalardir. Qolgan 10 tasi almashtirish mumkin bo‘lgan aminokislotalardir. Oqsillar molekulasidagi aminokislotalar soniga qarab, 2 xil bo‘ladi: sifatli va sifatsiz oqsillar. Sifatli oqsillar tarkibida yuqorida ko‘rsatilgan 10 ta almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar mavjud. Oqsil tarkibidagi aminokislotalar (ayniqsa organizm sintez qilishi mumkin bo‘lmagan aminokislotalar) soniga qarab, biolo­gik qiymat qo‘yiladi. Bolalar ovqatida aminokislotalarni noto‘g‘ri muvozanatlash, almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalarning biror-bir ta’sirining etishmasli­gi organizm rivojlanishiga salbiy natija berishi mumkin. Hozircha oziq-ovqatlarda 26 xil aminokislota­lar uchraydi.
Aminokislotalarning biologik qiymatini belgilovchi mezon - bu ularning bir kompleksda bo‘lishi va ularsiz organizmda oqsil sintezi bo‘lishi mumkin emasligidadir. Oqsillar almashinuvi jarayonida oqsillar organizmda kislorod ishtirokida oksidlanib, parchalanadi, o‘zidan energiya ajratadi. 1 g. oqsil parchalanganda 4.1 kkal. energiya ajratadi.
Gistidin - gemoglobin hosil bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. Qon tomirlarini o‘tkazish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi moddalarni gistaminlarni hosil qiladi.
YOg‘larning ahamiyati. YOg‘ oqsil singari asosiy oziqa moddadir, ammo uning quvvati oqsildan 2,5 marta kuchlidir. YOg‘ organizmning mehnat faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishida katta ahamiyatga ega. 1 g yog‘ kuvvati 9 kkal ga teng keladi, 1 g oqsil va 1 g karbonsuv faqat 4 kkal kuchga ega. YOg‘lar hujayralar tarkibiga kiradi. Hujayra funksiyasida yog‘ning ahamiyati katta. U moddalar almashinuvida qatnashib, oqsil, mineral moddalar va vitaminlarning organizmga singishiga yordam beradi. YOg‘ tarkibiga fiziologik ahamiyati yuqori bo‘lgan fosfatidlar, ko‘p to‘yinmagan yog‘ kislotalari kiradi. YOg‘ bilan birga organizm yog‘da eriydigan vitaminlar bilan ta’minlanadi. Nerv to‘qimasi va bosh miya yarim sharlarida fosfatidlarning ko‘pligi aniqlangan.
Fosfatidlar organizmda, jigar va qonda qisman sintezlanadi. O‘simlik moyi, tuxum, sariyog‘ kabi yog‘ moddalar fosfatidlar manbai hisoblanadi.
Ko‘p to‘yinmagan yog‘ kislotasi (KTYOK) - linol, linolen, araxidon organizmda sintez bo‘lmaydigan, hayot uchun zarur bo‘lgan moddalardan biri. Biriktiruvchi to‘qima va xujayra qobig‘ining hosil bo‘lishi linolen moddasiga bog‘liq. KTYOK qon tomir devoriga ta’sir qilib, uning elastikligini oshiradi, o‘tkazuvchanliginn kamaytiradi va organizmning himoya kuchini oshiradi. Bolalardagi KTYOKga bo‘lgan talab kattalarnikiga nisbatan ko‘p, masalan, katta yoshdagilarda KTYOK kunlik me’yori ratsiondagi kunlik kuch qiymatining 1 foizini tashkil qiladigan bo‘lsa, bolalarda 2 foizdan kam bo‘lmasligi zarur.
Uglevodlarning ahamiyati. Uglevodlarning fiziologik ahamiyati ularning energetik xususiyati bilan aniqlanadi. Har qanday fiziologik holatda uglevodlarga bo‘lgan ehtiyoj ko‘proq. Uglevodlar hujayra va to‘qima tarkibida bo‘lib, plastik va kuch rolini bajaradi. Hujayralar va to‘qimalararo moddalar murakkab uglevodlardan iborat.
Miya yarim sharlarining to‘g‘ri vazifa bajarishi, muskul ishi, jigar va buyrakda boruvchi murakkab reaksiyalar uglevodlar hisobiga amalga oshadi. Qisqa vaqt ichida oz miqdorda qon tarkibidagi glyukoza miqdorining o‘zgarishi nerv sistemasiga bog‘liq bo‘lgan organizmdagi bir qancha funksiyali buzilish bilan namoyon bo‘ladi. Uglevodlar organizmda turli ko‘rinishda oddiy monosaxaridlar, disaxarid, polisaxarid, erkin holatda, qolaversa lipid, mikroelementlar va oqsillar bilan mu­rakkab komplekslar hosil qilgan holda uchraydi.
Uglevodlar jigar va mushaklarda glikogen to‘rda to‘plam hosil qiladi. Glikogen polisaxaridlarga kiradi. Disaxaridlar va polisaxaridlar ichakda monosaxaridlarning oddiy birikmalariga qadar parchalanadi va qonga so‘riladi. Ular darvoza vena bo‘ylab jigarga tushadi, bu erga glyukozadan glikogenga sintezlanadi va oqibat natijada moddalar almashinuvida qatnashadi.
Bir kunda sarflangan energiyaning yarmidan ko‘pi uglevodlar hisobiga qoplanadi. Organizm uglevodlarga ayniqsa, mushak ishi paytida ehtiyoj sezadi. Uglevodlar tana, yurak mushagi, shuningdek, samarali aqliy mehnat uchun zarur bo‘ladi. Ovqatlanish to‘g‘ri tashkil qilinganda, sutka mobaynida o‘smir 438-500 gramm uglevod iste’mol qilishi kerak.
Vitaminlarning ahamiyati. Vitaminlar ham yog‘lar, oqsillar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv kabi organizm uchun zarur bo‘lgan oziqa moddalardan hisoblanadi. Rus olimi N.I. Lunin (1853-1938) 1880 yilda organizm uchun zarur bo‘lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo‘lib isbotladi. 1912 yilda K. Funk tomonidan ular vitaminlar deb nomlandi (vita-hayot degan ma’noni anglatadi). Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo‘lib, ular organizmning o‘sishiga, modda almashinuviga, immun holatiga, yurak va qon-tomir, nerv tizimining ish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa avitaminoz, etishmasa gipovitaminoz, me’yoridan ortib ketsa gipervitaminoz deyiladi. Har bir vitamin turli xil vazifani bajaradi.
O‘smirning ovqatlanishi vitaminlar jihatidan ham to‘la sifatli bo‘lmog‘i kerak. Vitaminlar organizmning normal o‘sishi, rivojlanishi va hayot faoliyati uchun zarur. Ular almashinuv jarayonlarini rag‘batlantiruvchi va boshqaruvchilar sifatida, ayniqsa, assimilyasiya jarayonida katta ahamiyatga ega.
Ovqatda vitaminlar etarli bo‘lmaganda, odam juda jahldor bo‘lib qoladi, salga charchaydi, ishtahasi va mehnat qobiliyati pasayadi, ba’zan og‘ir kasalliklar kelib chiqadi. Biroq, shuni bilish kerakki, vitaminlarni, ayniqsa, vitamin preparatlarini ortiqcha miqdorda iste’mol qilish ham juda zararli.
Vitamin A - organizmning o‘sish va rivojlanish vitamini. O‘smir ovqati tarkibida vitamin A yoki karotinning bo‘lmasligi (u ovqat bilan organizmga tushib, jigarda vitamin A ga aylanadi), ko‘z kasalligi - shapko‘rlik paydo qiladi, organizmning yuqumli kasallik­larga nisbatan qarshiligini susaytiradi, bu vitaminsiz yuz va qo‘l terisi g‘adir-budir bo‘lib qoladi, dag‘allashadi, sochlar xiralashib, to‘kiladi. Vitamin A sut yog‘larida, sariyog‘da, tuxum sarig‘ida, sutda, baliq moyida, jigarda, sabzida, pomidorda, qovoqda, o‘rikda, xurmoda, salatda, ismaloq va na’matakda ko‘p bo‘ladi.
Mineral moddalar. Mineral moddalarsiz organizm yashay olmaydi. Ular xuddi oqsillar kabi muhim qurilish materiali hisoblanadi, skelet suyaklarining tuzilishida, tish to‘qimalarining shakllanishida ishtirok etadi. Mineral tuzlar organizmdagi biologik suyuqliklar osmotik bosimini ma’lum darajada tutib turish, organizmda kislota-ishqor muvozanatini boshqarish uchun zarur bo‘ladi. Bir qator hayotiy jarayonlar faqat mineral moddalar ishtirokida sodir bo‘ladi. O‘smirlik yoshidagi organizmning mineral tuzlarga bo‘lgan ehtiyoji katta yoshlilarga nisbatan katta. Bunga organizm­ning tez o‘sishi va shakllanishi, shuningdek, moddalar almashinuvining juda jadal kechishi imkon beradi.
Mineral tuzlar ikkiga: makroelementlar va mikroelementlarga bo‘linadi.
Makroelementlarga - natriy, xlor, kalsiy, fosfor, kaliy, temir kiradi. Bular qon, hujayra, ayniqsa, suyaklar tarkibida ko‘p miqdorda bo‘ladi.
Mikroelementlarga - rux, marganets, kobalt, mis, alyuminiy, ftor, yod kiradi. Bular qon, hujayra va suyaklar tarkibida oz mikdorda bo‘ladi.
Yod - mikroelementlari etishmasligidan endemik kasalliklari kelib chiqadi. Yodning fiziologik ahamiyati qalqonsimon bez faoliyatiga bo‘lgan ijobiy va salbiy ta’siri bilan xarakterlanadi. Organizmda yod etishmasligi qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi va bo‘qoq paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.