O’zbekiston Davlat Jahon tillari Universiteti Roman german filologiyasi fakulteti 402-guruh talabasi

O’zbekiston Davlat Jahon tillari Universiteti Roman german filologiyasi fakulteti 402-guruh talabasi

Bajardi: Xonimqulova M Tekshirdi: Karimov U

Toshkent-2020

PREZENTATSIYA

Mavzu: Badiiy asar kompozitsiyasi

REJA:

• Kompozitsiya nima?
• Kompozitsiya - Terri Igoltnning fikricha
• Kompozitsiyaning muhim unsurlari
• Sujet va kompozitsiya
• Chingiz Aytmotovning “ Sohil yoqalab chopayotgan olapar” qissasi kompozitsiyasi

Kompozitsiya lotincha compositio so‘z bo‘lib, “tuzilish, qurilish, tarkib” demakdir. Badiiy asar kompozitsiyasiga: “badiiy asar qismlari, detallari, badiiy tasvir vositalarining ma'lum maqsad asosida muayyan tartibda joylashtirilishi” deb ta'rif beradi. Bundan kompozitsiya badiiy asarning barcha unsurlari bilan uzviy aloqador ekanligi anglashiladi. Har qanday asarning mazmuni, g‘oyasi, qahramonlari qiyofasi, ta'sirchanlik darajasi uning kompozitsiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Chunki ijodkorning mahorati, uning hayotni, inson obrazini ko‘rsatishdagi o ‘ziga xos izlanishlari, avvalo, asar kompozitsiyasida aniq namoyon bo‘ladi. Chunki kompozitsiya asarning barcha jihati - qahramonlar qiyofasi, ularning xatti-harakati, holati, nutqi, voqyealar yuz bergan joy manzarasi va hokazolarni ham o ‘z ichiga qamrab oladi.

• Kompozitsiya lotincha compositio so‘z bo‘lib, “tuzilish, qurilish, tarkib” demakdir. Badiiy asar kompozitsiyasiga: “badiiy asar qismlari, detallari, badiiy tasvir vositalarining ma'lum maqsad asosida muayyan tartibda joylashtirilishi” deb ta'rif beradi. Bundan kompozitsiya badiiy asarning barcha unsurlari bilan uzviy aloqador ekanligi anglashiladi. Har qanday asarning mazmuni, g‘oyasi, qahramonlari qiyofasi, ta'sirchanlik darajasi uning kompozitsiyasi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Chunki ijodkorning mahorati, uning hayotni, inson obrazini ko‘rsatishdagi o ‘ziga xos izlanishlari, avvalo, asar kompozitsiyasida aniq namoyon bo‘ladi. Chunki kompozitsiya asarning barcha jihati - qahramonlar qiyofasi, ularning xatti-harakati, holati, nutqi, voqyealar yuz bergan joy manzarasi va hokazolarni ham o ‘z ichiga qamrab oladi.
• Arxitektonika esa adabiy asarning tashqi qurilishi, ya'ni uning asosiy qismlari (boblar, fasllar; parda, ko‘rinish)ning yaxlit birlashtirilishidir. “Kompozitsiya” termini arxitektonikaga nisbatan keng qamrovli tushuncha bo'lib. Arxitektonika ham uning tarkibiga kiruvchi unsurdir.

Terri Igltonning qayd etishicha, XVIII asrda Angliyada adabiyot to‘g ‘risida tushuncha tasavvur hozirgi paytdagidan bir muncha farq qilgan. Hozirgi paytda “adabiyot” deyilganda,odatda, “obrazlarga asoslangan yozma asar”, “ijod mahsuli” nazarda tutiladi. XVIII asrda esa muayyan kompozitsiyaga asoslangan asarlar emas, balki she'rlar ham, falsafa va tarixga oid matnlar ham “adabiyot” sanalgan. Asar to‘qib, o‘ylab chiqarilgan, ijod qilingani bois adabiyotgategishli bo‘lmagan. Hozirgi paytdagi “nafis so‘z san'ati” mezonlariga to‘la mos keladigan romanlarga ham XVIII asrda adabiyotning asl namunasi sifatida qaralmagan. Chunki u davrda asarlarning kompozitsiyasi, badiiy xususiyatlariga emas, g‘oyaviy jihatiga jiddiy e'tibor qaratilgan.

• Terri Igltonning qayd etishicha, XVIII asrda Angliyada adabiyot to‘g ‘risida tushuncha tasavvur hozirgi paytdagidan bir muncha farq qilgan. Hozirgi paytda “adabiyot” deyilganda,odatda, “obrazlarga asoslangan yozma asar”, “ijod mahsuli” nazarda tutiladi. XVIII asrda esa muayyan kompozitsiyaga asoslangan asarlar emas, balki she'rlar ham, falsafa va tarixga oid matnlar ham “adabiyot” sanalgan. Asar to‘qib, o‘ylab chiqarilgan, ijod qilingani bois adabiyotgategishli bo‘lmagan. Hozirgi paytdagi “nafis so‘z san'ati” mezonlariga to‘la mos keladigan romanlarga ham XVIII asrda adabiyotning asl namunasi sifatida qaralmagan. Chunki u davrda asarlarning kompozitsiyasi, badiiy xususiyatlariga emas, g‘oyaviy jihatiga jiddiy e'tibor qaratilgan.

Jamiyatdagi muayyan ijtimoiy tabaqa, sinfning dunyoqarashi, didini ifodalagan, ma'naviy-axloqiyqadriyatlarini aks ettirgan asarlar, ular ko‘cha qo‘shig‘i yoki xalq romani bo’ladimi, adabiyot hisoblangan. Muayyan kompozitsiyaga ega drama esa shu talabga javob bermasa, adabiyot sanalmagan. Bundan ayon bo‘ladiki, o ‘tmishda ham asarlarning kompozitsiyasi, badiiy xususiyatlaridan ko‘ra g‘oyaviy jihatiga ko‘proq e'tibor qaratilgan. Chunki badiiy adabiyot o‘tgan zamonlarda jamiyatning ijtimoiy-ma'naviy hayotiga hozirgi paytdagidan ko‘ra ko‘proq ta'sir ko‘rsatgan. Yaqin yillargacha badiiy adabiyot kishilarning ong-tafakkuri, dunyoqarashiga ta'sir ko‘rsatuvchi eng asosiy manba bo‘lib kelgan. Hozirgi paytda esa adabiyot yonida undan-da ta'sirchan, undan-da keng qamrovli kino, televideniya, Internet va boshqalar paydo bo‘ldi.

• Jamiyatdagi muayyan ijtimoiy tabaqa, sinfning dunyoqarashi, didini ifodalagan, ma'naviy-axloqiyqadriyatlarini aks ettirgan asarlar, ular ko‘cha qo‘shig‘i yoki xalq romani bo’ladimi, adabiyot hisoblangan. Muayyan kompozitsiyaga ega drama esa shu talabga javob bermasa, adabiyot sanalmagan. Bundan ayon bo‘ladiki, o ‘tmishda ham asarlarning kompozitsiyasi, badiiy xususiyatlaridan ko‘ra g‘oyaviy jihatiga ko‘proq e'tibor qaratilgan. Chunki badiiy adabiyot o‘tgan zamonlarda jamiyatning ijtimoiy-ma'naviy hayotiga hozirgi paytdagidan ko‘ra ko‘proq ta'sir ko‘rsatgan. Yaqin yillargacha badiiy adabiyot kishilarning ong-tafakkuri, dunyoqarashiga ta'sir ko‘rsatuvchi eng asosiy manba bo‘lib kelgan. Hozirgi paytda esa adabiyot yonida undan-da ta'sirchan, undan-da keng qamrovli kino, televideniya, Internet va boshqalar paydo bo‘ldi.

Asar sarlavhasi

• “Aniqlik va qisqalik nasrning birinchi ustunligidir. U fikrni, fikrni talab etadi, busiz go’zal ifoda hech narsaga xizmat qilmaydi” ekan, asar sarlavhasi bir yoki bir necha so’zda ifodalanishi, yuzlab sahifalarga sochilgan mazmunni o’zida aniq jamg’arishi, nomlanishidanoq o’quvchini o’ziga jalb qilishi lozim. Bu judayam azobli ish, ayni chog’da, rohatbaxsh hamdir. “Qutlug’ qon” (Oybek), “Ulug’bek xazinasi” (O.Yoqubov), “Yulduzli tunlar”, “Ona lochin vidosi” (P.Qodirov), “O’g’ri”, “Bemor” (A.Qahhor), “Chinor” (A.Muxtor), “Iymon” (I.Sulton), “Qudratli to’lqin” (Sh.Rashidov), “Shaytanat” (T.Malik), “Lolazor” (Murod Muhammad Do’st), “Egilgan bosh” (O.Muxtor), “Oq qushlar, oppoq qushlar” (O.Yoqubov), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog’ay Murod), “Ikki eshik orasida” (O’.hoshimov) kabi asar nomlarining tarixini o’rganishning o’zidayoq ko’pgina saboq va o’gitlarning beradi.

Epigraf

• Epigraf (yun. Epigraphe-yozuv). Dastavval, u qadimgi Gresiyada qabr toshlariga yozilgan she’rlarning janri bo’lgan. Keyinchalik va hozir ham xalq og’zaki ijodi yoki yozma adabiyotdan olingan hikmatli so’z, maqol, parcha yoki iboralarning boshqa bir asar (uning sarlavhasidan keyin, qismi va bobining boshlanishi)da bittasini yoki bir nechtasini keltirilishiga epigraf atamasi ishlatiladi. Epiraf hamma asarlarda bo’lavermaydi, lekin u doimo qisqa, sodda bo’lishi, ibratli mazmunni o’zida jamg’arishi lozim. Eng asosiysi, muayyan asarning mazmunini o’zida tashishi yoki shu mazmun qanday bo’lishiga urg’u berishi (ba’zida isbotlashi) talab qilinadi.

Badiiy asar kompozitsiyasining muhim unsurlaridan biri portret personajning tashqi ko‘rinishi, ya'ni qiyofasi, bo‘y-basti, kiyinishi, yuz-ko‘zi, undagi ifodalar, personajning kayfiyati, holati, turishi, xatti-harakatining so‘z vositasida tasvirlanishidir. Inson obrazini gavdalantirish, uning xarakterini ochib berishning muhim vositalaridan biri sanalgan portret badiiy asarlarda ikki xil – statik portret va dinamik portret shaklida ifodalanadi. Voqyealar jarayoni to‘xtatilgan holda, personaj tashqi qiyofasining detallashtirib batafsil tasvirlanishi (masalan, Abdulla Qodiriy romanlaridagi Kumush, Ra'no portreti) statik portret, personaj tashqi qiyofasiga xos ayrim jihatlar (yuz-ko‘zidagi ifodalar, turish holati, xatti-harakati, qiliqlari kabilar)ning voqyealar jarayonida ko‘rsatilishi dinamik portret deyiladi.

• Badiiy asar kompozitsiyasining muhim unsurlaridan biri portret personajning tashqi ko‘rinishi, ya'ni qiyofasi, bo‘y-basti, kiyinishi, yuz-ko‘zi, undagi ifodalar, personajning kayfiyati, holati, turishi, xatti-harakatining so‘z vositasida tasvirlanishidir. Inson obrazini gavdalantirish, uning xarakterini ochib berishning muhim vositalaridan biri sanalgan portret badiiy asarlarda ikki xil – statik portret va dinamik portret shaklida ifodalanadi. Voqyealar jarayoni to‘xtatilgan holda, personaj tashqi qiyofasining detallashtirib batafsil tasvirlanishi (masalan, Abdulla Qodiriy romanlaridagi Kumush, Ra'no portreti) statik portret, personaj tashqi qiyofasiga xos ayrim jihatlar (yuz-ko‘zidagi ifodalar, turish holati, xatti-harakati, qiliqlari kabilar)ning voqyealar jarayonida ko‘rsatilishi dinamik portret deyiladi.

Portret

Badiiy asar kompozitsiyasidagi unsurlardan yana biri lirik chekinish bo'lib, u ijodkorning syujet voqyealarini to‘xtatib, ular tufayli o ‘zida paydo bo’lgan ichki kechinmalarni bayon etishidir. Ijodkor o‘z davri hodisalari yoki qalamga olingan voqyelikka munosabatini bildirishni lozim kechirganida ana shunday lirik chekinishlarni yozadi. Albatta, undagi mulohazalar ham qalamga olinayotgan voqyelikka bevosita bog’liq bo‘ladi. Lirik chekinish vositasida yozuvchi, shoir o‘zining jamiyat, odamlar haqidagi mulohazalarini bayon qiladi.

• Badiiy asar kompozitsiyasidagi unsurlardan yana biri lirik chekinish bo'lib, u ijodkorning syujet voqyealarini to‘xtatib, ular tufayli o ‘zida paydo bo’lgan ichki kechinmalarni bayon etishidir. Ijodkor o‘z davri hodisalari yoki qalamga olingan voqyelikka munosabatini bildirishni lozim kechirganida ana shunday lirik chekinishlarni yozadi. Albatta, undagi mulohazalar ham qalamga olinayotgan voqyelikka bevosita bog’liq bo‘ladi. Lirik chekinish vositasida yozuvchi, shoir o‘zining jamiyat, odamlar haqidagi mulohazalarini bayon qiladi.

Lirik chekinish

Peyzaj ham xuddi portret, lirik chekinish singari asar kompozitsiyasida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Chunki u qahramon turgan vaziyat, manzarani aniq ko‘rsatib beradi.

• Peyzaj ham xuddi portret, lirik chekinish singari asar kompozitsiyasida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Chunki u qahramon turgan vaziyat, manzarani aniq ko‘rsatib beradi.

• Asarlarda tabiat manzaralarini, zamon va makon ko‘rinishini tasvirlashga alohida e'tibor berilishi bejiz emas. Negaki ular kishining kayfiyatiga ta'sir etib, uning harakat, faoliyatini muayyan yo‘nalishga soladi. Shuning uchun ajdodlarimiz tabiat hodisalarini ilohiyot bilan bog‘lashgan va quyosh, oy,yulduzlarga, tuproq, suv, shamol, tog‘-toshlar, olovga sig‘inishgan, daraxtlar, gullar hayvonlarni muqaddas deb bilishgan. Chunki ota-bobolarimiz borliqni kuzatib, undagi jarayon va o ‘zgarishlardan zamondoshlarimizdan ko‘proq hayratlanishgan. Tabiat hodisalari ular uchun donishmand faylasuf va dono murabbiy vazifalarni bajargan.

Asar matni tarkibidagi muqaddima va xotima ham badiiy asar kompozitsiyasi unsuridir. Muqaddimada muallif o ‘quvchiga o’z maqsad-muddaosini ma'ium qilib, asari haqida tushuntirish, izohlar beradi. Xotima esa qahramonlarning asar syujeti voqyealari tamom bo‘lgandan keyingi taqdiri haqida ma'lumot beruvchi qismdir.

• Asar matni tarkibidagi muqaddima va xotima ham badiiy asar kompozitsiyasi unsuridir. Muqaddimada muallif o ‘quvchiga o’z maqsad-muddaosini ma'ium qilib, asari haqida tushuntirish, izohlar beradi. Xotima esa qahramonlarning asar syujeti voqyealari tamom bo‘lgandan keyingi taqdiri haqida ma'lumot beruvchi qismdir.

Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda, lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya, tragediya, drama) asarlarida o ‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi. U mu man, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning qiyofasi, salmog’i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida namoyon bo'ladi. Asar kompozitsiyasining yaxlitligi asarda hayotning bir parchasini yorqin gavdalantirish imkonini beradi. Demak, kompozitsiya - asarning tanasi. Tanadagi har bir a'zoning esa o ‘z o ‘rni, vazifasi bor. Asar kompozitsiyasiga daxldor hamda bevosita uning tarkibiga kiruvchi har bir unsur: syujet (ekspozitsiya, tugun, voqyealar rivoji, kulminatsiya va yechim) va undan tashqaridagi qismlar (lirik. falsafiy, publitsistik chekinishlar, qo‘shimcha epizodlar), peyzaj, portret, ruhiy tahlillar, muallif tavsifi kabilar me'yor va tartib bilan joylashishi lozimdir. Abdulla Qodiriyning “0‘tkan kunlar”, Cho‘lponing “Kecha va kunduz”, Abdulla Qahhorning “0‘g‘ri” , “Bemor”, “Sarob” kabi asarlari, avvalo kompozitsiyasining puxtaligi bilan e'tiborlidir.

• Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda, lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya, tragediya, drama) asarlarida o ‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi. U mu man, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning qiyofasi, salmog’i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida namoyon bo'ladi. Asar kompozitsiyasining yaxlitligi asarda hayotning bir parchasini yorqin gavdalantirish imkonini beradi. Demak, kompozitsiya - asarning tanasi. Tanadagi har bir a'zoning esa o ‘z o ‘rni, vazifasi bor. Asar kompozitsiyasiga daxldor hamda bevosita uning tarkibiga kiruvchi har bir unsur: syujet (ekspozitsiya, tugun, voqyealar rivoji, kulminatsiya va yechim) va undan tashqaridagi qismlar (lirik. falsafiy, publitsistik chekinishlar, qo‘shimcha epizodlar), peyzaj, portret, ruhiy tahlillar, muallif tavsifi kabilar me'yor va tartib bilan joylashishi lozimdir. Abdulla Qodiriyning “0‘tkan kunlar”, Cho‘lponing “Kecha va kunduz”, Abdulla Qahhorning “0‘g‘ri” , “Bemor”, “Sarob” kabi asarlari, avvalo kompozitsiyasining puxtaligi bilan e'tiborlidir.

Asar sarlavhasiga ko’zi tushgan har bir o’quvchi bu asarni olapar it haqidagi asar deb o’ylashi tabiiy. Lekin qissani o’qish jarayonida biror bir holatda ham it obrazini uchratmaysiz. Ammo asarni o’qib tugatganimda muallifning ijodkorlik qobiliyatiga, uning fantaziyasiga qoyil qolasiz va shuni tushunasizki Sohil yoqalab chopayotgan olaparga o’xshatilgan qoya shunchaki nixv qabilalarining yashash joyi bo’libgina qolmay , balki bu qoya hayot ramzi.

• Asar sarlavhasiga ko’zi tushgan har bir o’quvchi bu asarni olapar it haqidagi asar deb o’ylashi tabiiy. Lekin qissani o’qish jarayonida biror bir holatda ham it obrazini uchratmaysiz. Ammo asarni o’qib tugatganimda muallifning ijodkorlik qobiliyatiga, uning fantaziyasiga qoyil qolasiz va shuni tushunasizki Sohil yoqalab chopayotgan olaparga o’xshatilgan qoya shunchaki nixv qabilalarining yashash joyi bo’libgina qolmay , balki bu qoya hayot ramzi.

• Chunki asar so’ngida qahramonning o’limga ham rozi bo’lib turgan paytida xuddi unga tomon chopib kelayotgan olaparga o’xshash qoyaning ko’rishi uni go’yoki xayotga qaytardi va sohilga yetib olishi uchun katta bir umidni uyg’otadi. Bu yoshgina Kirisk hayotining yangi bir sohifasining ochilishi bo’libgina qolmay, balki yangitdan boshlanishi ham demakdir.

Albatta har bir asardagi portret va personaj tasvirining qahraman psixologiyasi, kayfiyatiga hamohang ravishda aks ettirilishi asarning ta’sirchanligini oshiradi va kitobxonning asar voqealari silsilasini his etishi, unga kirib borishi uchun muhim vosita hisoblanadi. Bu esa yozuvchining mahoratiga va qahramonini his qila olishiga bog’liq. Shu o’rinda Ch.Aytmatovning mahoratiga qoyil qolmasdan iloj yo’q. Masalan, ushbu asarning bosh qahramonlaridan biri Emraynni asarda shunday tasvirlaydi “ Soqoli qop-qora, tishlari oppoq. Jussador, keng yag’irli, xotirjam, sabr-toqatli”.

• Albatta har bir asardagi portret va personaj tasvirining qahraman psixologiyasi, kayfiyatiga hamohang ravishda aks ettirilishi asarning ta’sirchanligini oshiradi va kitobxonning asar voqealari silsilasini his etishi, unga kirib borishi uchun muhim vosita hisoblanadi. Bu esa yozuvchining mahoratiga va qahramonini his qila olishiga bog’liq. Shu o’rinda Ch.Aytmatovning mahoratiga qoyil qolmasdan iloj yo’q. Masalan, ushbu asarning bosh qahramonlaridan biri Emraynni asarda shunday tasvirlaydi “ Soqoli qop-qora, tishlari oppoq. Jussador, keng yag’irli, xotirjam, sabr-toqatli”.

• Kompozitsion qoliplash --- ovchilarning tulen ovuga chiqishi- tugun, ularning dengizda xavfga uchrashi va O’rxon bobo va Milxunning o’zini dengizga tashlashi – voqealar rivoji, Kiriskning otasi Emrayinning o’zini o’ldirishi – kulminatsion nuqta, bolaning tuman orasida yulduzlarni ko’rishi, shamolning yo’nalishini aniqlashi va Agukuk o’rdagining ovozini eshitishi- yechim bo’lsa, demak tugun-voqealar rivoji-kulminatsiya-yechim asarning kompozitsion qoliplanishidir.
• Qistirma epizod --- bosh qahraman Kirisk tilidan aytilgan Ko’k sichqoncha haqidagi afsona va Emrayin tilidan aytilgan barzangi, malla savdogar haqidagi hikoya.

Эътиборингиз учун рахмат!!!