O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti o‘zbek va rus tillari kafedrasi O’zbek tilidan uslubiy qo’llanma

 

 

XAMSA 

 

 

Alisher  Navoiy  Nizomiy  Ganjaviy  va  Xisrav  Dehlaviy  "Xamsa"lariga  bir 

butun, yaxlit asar sifatida qaradi, o'zbek tilida turli mavzularda mustaqil dostonlar 

emas,  balki  bir-birini  g'oyaviy  -  badiiy  jihatdan  ma'lum  darajada  to'ldiradigan, 

yaxlit  bir  asar  deb  hisoblanishi  va  "Xamsa"  deb  atalishi  shart  bo'lgan  dostonlar 

majmuini yaratishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ydi. 

Bunga qadar  Navoiy  o'z lirik  she'rlari  bilan tanilgan "Badoye'ul-bidoya"  va 

"Navodirun-nihoya"  devonlarining  muallifi  sifatida  mashhur  edi.  Navoiy  42 

yoshida  "Xamsa"ning  birinchi  dostoni  -  "Hayrat  ul  abror"ni  yozishga  kirishdi  va 

shu  yiliyoq  uni  tugallab,  "Farhod  va  Shirin"  dostonini  boshladi.  1484  -  yilning 

boshlarida "Farhod va Shirin", shu yilning fevral-mart oylarida "Layli va Majnin", 

bahor va yoz oylarida "Sab'ai sayyor", 1485 - yilning o'rtalarida "Saddi Iskandariy" 

dostonlari qo'ldan chiqdi. 

Besh doston yozishni o'rta asr ulug' shoiri va mutafakkiri Nizomiy Ganjaviy 

(1141-1203) boshlab berdi. Natijada sharq adabiyotida yangi sahifa ochildi. Shoir 

yaratgan  asar  "Xamsa"  nomini  olishi  uchun  dostonlarning  soni  beshtaga 

---

 

81 

yetishining o'zi kifoya qilmasdi, balki ularning nomlari, janri, mavzui, obrazlari va 

kompozitsiyalari  ham  Nizomiy  dostonlariga  mos  tushishi,  lekin  bu  asarning 

qaytarig'i yoki taqlidiy nusxasi bo'lmasligi talab etilardi. 

Faqat  Xusrav  Dehlaviy  (1253-1325),  Abdurahmon  Jomiy  (1414-1492)  va 

Navoiygina Nizomiy Ganjaviy qatoridan o'rin olishga muyassar bo'ldilar.