O’zbekisтon aloqa va aхboroтlashтirish agenтligi тoshkenт aхboroт тeхnologiyalari universiтeтi urganch filiali aхboroт тeхnologiyalari fakulтeтi

Kuchli tiplashtirilgan ma’lumotlar modellarida barcha ma’lumotlar biror-bir toifaga taalluqli deb qabul qilinadi. Bu xil modellarda ma’lumotlar hech qaysi toifaga kirmaydigan bo’lsa, ularni sun’iy yo’l bilan qaysidir bir toifaga keltirish zarur bo’ladi. Ba’zi modellarda barcha mumkin bo’lgan toifalar avvaldan ma’lum va vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi degan taxminga rioya qilinadi.

Kuchsiz tiplashtirilgan modellar toifalarga nisbatan hech qanday takliflar belgilamaydi. Bunda vaziyatga qarab, maqsadga muvofiq ravishda ma’lumotlar toifalari qo’llaniladi. Bu modellarda ba’zi ma’lumotlar alohida, o’z holicha mavjud bo’lishi yoki boshqa ma’lumotlar bilan aloqada bo’lishi mumkin hisoblanadi.

Har ikkala toifa modellar ham o’zining kamchilik va afzalliklariga ega. Masalan, kuchli tiplashtirilgan ma’lumotlar modellarida biror toifaga kiritilgan ob’ektlar uchun bir xil tuzilma, bir xil xususiyatlar va boshqalar belgilab qo’yiladi. Bu bir tomondan, ma’lumotlarni ifodalash erkinligini cheklab qo’ysa, ikkinchi tomondan ma’lumotlarni ifodalashda tushunmovchilik va qarama-qarshiliklar kelib chiqishiga yo’l bermaydi. Kuchsiz tiplashtirilgan ma’lumotlar modellarida paydo bo’lgan qarama-qarshiliklarni topish juda qiyin kechadi, biroq ular ma’lumotlar va toifalarning birgalikda bo’lishini ta’minlaydi.

3. Avtomatlashtirilgan tizimlarda qo’llaniladigan ma’lumotlar modellarining ko’pchiligi kuchli tiplashtirilgan modellar hisoblanadi.

Ma’lumotlar modeli ma’lumotlar tuzilmasi qurilishini belgilab beruvchi qoidalardan iborat. Biroq tuzilma bo’yicha belgilashlar ma’lumotlar semantikasining talqini va ulardan foydalanish usulini to’liq ifodalash imkoniyatini ta’minlab bera olmaydi. Bundan tashqari, ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar uchun ham belgilashlar zarur bo’ladi va ular odatda ma’lumotlar tuzilmasi bilan birga keltiriladi, deb hisoblanadi.

Ushbu nuqtai nazardan, ma’lumotlar bazasi uchun boshqacharoq ta’rif berish mumkin, ya’ni tuzilmasi muayyan tarx (sxema)ga mos keluvchi ma’lumotlar jamlanmasiga ma’lumotlar bazasi deb ataladi.¹ Ushbu atama berilgan ma’lumotlar jamlanmasining muayyan holatiga hamda bu holatdan kelib chiqadigan boshqa holatlari uchun ham kuchga ega. Gap shundaki, ma’lumotlar modeli tomonidan ko’zda tutilgan amallar ma’lumotlar bazasini bir holatdan boshqa holatga o’zgartiradi. O’zgartirishlar natijasida hosil qilinadigan ma’lumotlar bazalari ketma-ketligini ham ma’lumotlar bazasi deb nomlashadi.

Ma’lumotlar modellarining turfaligi ularning qo’llanilish sohalari va foydalanuvchilar kontengentining xilma-xilligiga mos keladi. Ma’lumotlar modellari uchun umumiy bo’lgan qator tushuncha va ta’riflarni qarab chiqaylik.

Хohlagan ma’lumot ob’ekti va u tasvirlaydigan xususiyatlarni olib qaraydigan bo’lsak, ob’ekt xususiyatlari asosan ikki sinfga: statik va dinamik xususiyatlarga bo’linadi. Statik xususiyatlarga vaqt bo’yicha o’zgarmas, invariant bo’lgan xususiyatlar kiradi. Dinamik xususiyatlar esa tashqi dunyoning evolyutsion tabiatiga mos keladi. Bundan kelib chiqib, ma’lumotlar modeli M ni vujudga keltirish qoidalari G va bajariladigan amallar O to’plamlari tarzida belgilash mumkin.

Vujudga keltirish qoidalari to’plami ma’lumotlar modelining statik xususiyatlarini ifodalaydi va ma’lumotlarni ifodalash tili sifatida qo’llaniladi.

Ma’lumotlarni ifodalash tili vositalari yordamida ma’lumotlarning tuzilmasi, ob’ektlari, aloqalari hamda ularni amalga oshirishning mumkin bo’lgan variantlari belgilanadi. Ma’lumotlar tuzilmasini aniqlash vujudga keltirish qoidalarini qanoatlantiruvchi, mos toifalar uchun qabul qilingan belgilashlar yordamida amalga oshiriladi. Muayyan ma’lumot toifasi uchun mazkur belgilashlar, ma’lumot toifasining atributlari tarkibi va har bir atributi uchun ma’lumot formatlariga qo’yiladigan belgilashlardan iborat bo’ladi. Ob’ektlar qabul qilishi mumkin bo’lgan qiymatlarini yoki aloqalarning mumkin bo’lgan variantlarini belgilash, ma’lumotlarning har bir toifasi uchun ko’rsatiladigan butunlik cheklovlari yordamida amalga oshiriladi. Bunga misol tariqasida soliq to’lovchining qayd raqamini ko’rsatish mumkin. Mazkur raqam har bir xodim uchun betakror (unikal) bo’lishi hamda uni qaytarilmasligini ta’minlash zarur.

Ba’zi ma’lumotlar modellarida vujudga keltirish qoidalari G ni ikkiga bo’lishadi: tuzilmalarni vujudga keltirish qoidalari – G_s va cheklovlarni vujudga keltirish qoidalari – G_c. Bunga mos tarzda S tarx ham ikki qismdan: tuzilmalar S_s bo’yicha belgilashlar va oshkor ko’rsatilgan cheklovlar S_c bo’yicha belgilashlardan iborat bo’ladi. «Хodim» tipli mohiyatning «Хodim qayd raqami» atributini kalit (identifikator) ekanligini ko’rsatish oshkor ko’rsatilgan cheklovga misol bo’ladi. Bu – «Хodim» tipli mohiyatda bironta qayd raqami ikki yoki undan ortiq kortejlarda bir xil qiymatga ega bo’lishi mumkin emasligini belgilaydi.

Ma’lumotlar modellarida oshkor cheklovlar bilan bir qatorda, modelning tuzilma qismi (S_s)da keltiriladigan ichki cheklovlar ham qo’llaniladi. Bu cheklovlar ob’ektlar va aloqalarga xos bo’ladi. Masalan, ma’lumot ob’ektlari orasidagi aloqalar shajara ko’rinishidagi tuzilma bilan chegaralanishi mumkin.

G to’plam qoidalari, har biri muayyan ma’lumotlar tuzilmasi va butunlik cheklovlarini belgilab beradigan, S tarxlar to’plami hosil qilinishini ta’minlaydi. G to’plam ko’rinishidagi vujudga keltirish qoidalari ma’lumotlarning statik xususiyatlari uchun belgilashlar kiritish maqsadida qo’llaniladi va ma’lumot ob’ektlarining statik xususiyatlarini ifodalaydi. Ma’lumot ob’ektlarining dinamik xususiyatlari amallar to’plami O bilan ifodalanadi va ma’lumotlar bilan amallar bajarish tili sifatida qo’llaniladi. Amallar to’plami ma’lumotlar bazasini bir ko’rinishdan ikkinchisiga o’tkazish maqsadida qo’llanilishi mumkin bo’lgan sa’yi-harakatlarni belgilab beradi.

Hamma amallar ham ma’lumotlar bazasining ko’rinishini o’zgarishiga olib kelmaydi. Chunki, ma’lumotlar bazasi dinamikasini joriy yozuv ko’rsatkichi (indikator) va shunga o’xshash boshqaruv elementlari bilan ham bog’lash mumkin. Mazkur elementlar ma’lumotlar bazasi ob’ektlari hisoblanmaydi, biroq ular ma’lumotlar bazasi ko’rinishi bilan bog’liq va ular ma’lum amallar bajarilishi natijasida o’zgarishi mumkin. Ular ma’lumotlar bazasining muayyan ko’rinishi bilan birgalikda ma’lumotlar bazasining holatini belgilab beradi. Ma’lumotlarning dinamik jihatlari ma’lumotlar bazasining holati o’zgarishi orqali tasvirlanadi. Masalan, ma’lumotlar bazasida «keyingi yozuvga o’tish» buyrug’i qo’llanilgandan so’ng, ma’lumotlar bazasining holati o’zgarmaydi, balki uning ko’rinishi o’zgaradi. Bunga joriy yozuv ko’rsatkichining o’zgarishi sabab bo’ladi. O to’plamning har bir amali ma’lumotlar bazasini bir holatdan ikkinchi holatga o’zgartiradi. Bunda ma’lumotlar bazasining tuzilmasi o’zgarishsiz qoladi.

O to’plam amallarini ma’lumotlar bazasi holatlari to’plamida aniqlangan funksiyalar sifatida qarash mumkin. Ba’zida ma’lumotlar bazasi tarxi bilan belgilangan tuzilmani saqlab qolish imkonini beruvchi hamda ba’zi oshkor ko’rsatilgan butunlik cheklovlarini buzilishiga olib keluvchi ma’lumotlar bazasi ko’rinishlariga o’tishga yo’l beriladi. Bunda bajariladigan amal natijasi noaniq bo’ladi. Masalan, dastur vositalari yordamida kortej qiymati o’zgartirilayotganda oshkor ko’rsatilgan butunlik cheklovi buziladigan bo’lsa, kortej qiymati noaniq yoki bo’m-bo’sh qoldiriladi. Shu bilan birga ichki cheklovlarning buzilishiga yo’l berilmaydi va ularga rioya qilinishi avtomatik tarzda saqlanadi.

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari ma’lumotlar bazasini ifodalash vositalari va ma’lumotlar bazasi ob’ektlari uchun belgilangan amallar bajarilishini ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari dasturiy-mantiqiy vositalardan iborat bo’lib, u ma’lumotlarni saqlash tizimini va bazaga ma’lumotlar kiritish, ularni o’zgartirish va saralash vositalarini taqdim etadi. Albatta, Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari biror ma’lumotlar modeliga tayanadi. Ba’zi Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarilar esa ma’lum bir ma’lumotlar modeliga moslab ham yaratilgan.

Nazorat savollari:

1. 
   Ma’lumotlar tipi nima?
   
2. 
   Domen nima?
   
3. 
   Ma’lumotlar bozasi.
   
4. 
   Relyatsion modelning yaxlitlik qismi?
   
5. 
   Kuchli tiplashtirilgan ma’lumotlar modellari.
   
6. 
   Relyatsion model
   
7. 
   Ma’lumotlarning modellsh.