O`zbekistan respublikasi awil ha`m suw xojalig`i ministrligi tashkent ma`mleketlik agrar universiteti no`kis filiali «ekonomika ha`m awil xojalig`in basqariw»

Saliqlar esabinin` sub`ektleri bolip, joqarida aytip o`tkenimizdey, tu`rli

mu`lkshilik formasindag`i ha`m sho`lkemlestiriw-huqiqiy statusindag`i ka`rxanalar

esaplanadi. Esap birligi sipatinda usi ka`rxanalar tu`rli saliq rejimlerinde xizmet

ko`rsetiwshiler bolip esaplanadi.

Saliq to`lewshilerdi esapqa aliwda buxgalteriya esabinin` metodin qurawshi

usillardin` barlig`inan paydalaniladi. Lekin, sonin` menen birge usi usillardi saliq

esabinda qollaw o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye boladi. Misal ushin, bahalaw usili

negizinde jatiwshi qun tu`sinigi tu`rli maqsetlerde tu`rlige mazmun ka`sip etedi.

Ma`selen, QQSin esap-kitap qiliwda bajixana quni, satiw quni, taza satiw quni,

haqiyqiy o`zine tu`ser baxadag`i quni, ortasha qun, qaldik qun ha`m usi siyaqli

qunnin` basqa tu`rleri qollaniladi. Basqasha aytqanda saliqlardi esap-kitap kiliwda

saliq saliw ob`ektin tabiw ushin toliq forma ha`m mazmundag`i qunnan paydalanip

bolmaydi.

Saliqlar esabin ju`ritiwge tiykar boliwshi bas hu`jjet bolip tiykarinan arnawli

esap-kitap formalari esaplanadi. Ma`selen, usi esap-kitaplar tu`rli saliqlar boyinsha

tu`rli forma ha`m mazmung`a iye boladi.

Saliqlardin` sistemali esabin ju`ritiw schyotlar ha`m olarg`a eki jaqlama jaziw

usilinan ken` paydalaniwdi talap etedi. Sonin` menen birge byudjet aldindag`i

qarizlardin` esabi ushin mo`ljellengen uliwma buxgalteriya schyotlari saliqlardin`

toliq (ken` mazmundag`i) esabi ushin jeterlishe bolmaydi. Sol sebepten de

saliqlardin` toliq esabin ju`ritiw ushin o`z-aldina arnawli schyotlardi ju`ritiw lazim.

Usi schyotlar sistemasin ha`r bir xojaliq ju`ritiw sub`ekti o`zinin` esap siyasatina

qarap belgileydi.

Buxgalteriya esabinin` uliwmaliq usillari bolg`an balans ha`m esabatta

saliqklardin` esaplang`an, o`tkizip berilgen summalari, sonday-aq, olar boyinsha

debitorliq ha`m kreditorliq qarizlardin` jag`dayi tuwrisinda jiyma mag`liwmatlar

sa`wlelendiriledi. Saliqlardin` toliq esabi ka`rxanalar finansliq esabinin` usi

---

35

formalari beretug`in mag`liwmatlardi ja`nede de bayitip, olardin` ishki ha`m sirtqi

mag`liwmat tutiniwshilari ushin paydaliliq da`rejesin asiriw imka`nin beredi.

Saliqlar esabin pa`nnin` arnawli tarmag`i sipatinda u`yreniwdin` ja`ne bir

a`hmiyeti sonda, ol ma`mleketimizdin` saliq ha`m esap nizamshilig`i ortasindag`i

o`z-ara qatnasiqlikti ta`miyinlew barisindag`i aylanislardi teren` izertlewge,

olardin` tu`rli alternativ sheshimlerin tiykarlawg`a imka`n beredi. Ma`selen

,

 ha`r

bir saliq boyinsha saliqqa tartiw bazasin, saliq jen`illikleri, saliqlar boyinsha

keshiktirilgen qa`rejet ha`m minnetlemelerdi tikkeley saliq nizamshilig`i

talaplarinan kelip shig`ip esabin ju`ritiw ta`rtiplerin a`tiraplinsha mug`darina beriw

usi pa`n tarmag`inin` tiykarg`i maqsetlerinen biri esaplanadi

---

36