O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

A.  A.  Semyonov  boshchiligida  „Turkiston
to‘plami“ning  tuzilishi
  1910- yildan  „Turkiston  to‘plami“ni  tuzishni  bibliograf
A. A. Semyonov  1916- yil  oxirigacha  davom  ettirdi.  A. A. Sem-
yonov 1888- yildan keyin chiqqan to‘plamlarning oldin tushirib
qoldirgan  muhim  materiallarni  yig‘ish  bilan  shug‘ullandi.
„Turkiston  to‘plami“ning  Òoshkent  davridagi  mazmuni  keskin
o‘zgardi,  544  jilddan  butunlay  boshqa  rejada  tuzila  boshlandi.
„Turkiston  to‘plami“ning  bu  davri, — deb  yozadi  O‘zbekis-
tonning taniqli kitobshunos-bibliografi E. K. Betger, — haqli ra-
vishda „Semyonov davri“ deb ataladi“.
1906- yil  iyul  oyidan  boshlab  Òurkiston  xalq  kutubxonasi

---

84
nazorat  qo‘mitasining  a’zosi  bo‘lib  kelgan  A.  A.  Semyonov  bu
kutubxonaning ilmiy ishida faol qatnashdi. „A. A. Semyonovga
„Turkiston  to‘plami“ni  tuzishga  boshchilik  qilishning  top-
shirilishi, — deb  yozadi  Y.  K.  Betger, — eng  oliyjanob  ishdir,
chunki  Òoshkentda  undan  boshqa  hech  bir  kishi  bu  ishga
Semyonovchalik  tayyor  emas  edi“.
XX  asr  boshlariga  kelib,  ijtimoiy-siyosiy  ahvol  o‘zgardi:
gazetalar soni ko‘paydi, ayrim gazetalar o‘zining ilgarigi mavqeyini
yo‘qotdi („Òóðêåñòàíñêèå âåäîìîñòè“ gazetasi 1910- yil.). Eng
asosiy va ayrim nashrlarda O‘rta Osiyoga bag‘ishlangan ko‘plab
yangi  jiddiy  ilmiy  ishlar  paydo  bo‘la  boshladi.  Shuning  uchun
Mejovdan  keyin  dastlabki  127  jildni,  gazetadan  qirqib  olingan
materiallar bilan to‘ldirib tashlashga A. A. Semyonov chek qo‘ydi,
u uzoq yillar davomida yig‘ilgan materiallarni to‘plab, o‘rganib,
saraladi, 544 — 545- jildni esa 1914- yilda nashr ettirdi. Shunga
qaramay,  545- jildga  gazetadan  qirqib  olingan  30  ga  yaqin  eng
muhim  materiallarni  kiritdi.  Shu  jildga  iqtisodchi  olim  V.  V.
Dininning Zarafshon daryosi yuqori qismida yashayotgan tog‘li
aholining  iqtisodiy  hayotiga  bag‘ishlangan  tadqiqotini  ham
qo‘shadi.  „Turkiston  to‘plami“ni  isloh  qilish  bilan  uning  har
bir jildini muayyan mavzu bo‘yicha bir tizimga keltirdi. Agar bu
holat  Mejov  ishlarida  oz-oz  sezilgan  bo‘lsa,  Semyonov
davridagi  to‘plamda  avvalgi  bibliograflarning  xatolari  hisobga
olingan  edi.  Maxsus  „Èçâåñòèÿ  Ðóññêîãî  Ãåîãðàôè÷åñêîãî
îáùåñòâa“ga  mansub  hamma  jurnallarning  Òurkiston  o‘lkasiga
doir maqo-lalari bir izchillikda yig‘ilganligi bunga misol bo‘ladi.
Uning rahbarligida tuzilgan jildlar materiallarini sistemalashtirish
g‘oyasi o‘zidan  oldingilarning an’anasiga qo‘shilgan  yangilik va
o‘ziga  xos  prinsið  bo‘lib  qoldi.  U  O‘rta  Osiyo  haqidagi  barcha
ma’lumotlarni yig‘ish qiyinligini tushunib, „To‘plam“ jildlarida
o‘sha vaqt Òurkistondagi eng muhim narsa va hodisalar axborotini
berishga intildi. Shu nuqtayi nazardan, A. A. Divayev ishlariga
bag‘ishlangan  566 —569- jildlar  diqqatga  sazovor,  olimning
etnografiyaga tegishli 59 asari kiritilgan. 556, 557 va 587- jildlarda
o‘sha davr O‘rta Osiyo lingvistikasi bo‘yicha olimning filologiyaga
oid  15  ta  ishi  kiritilgan.  Shuni  ta’kidlash  kerakki,  material
yig‘ish vaqtida A. A. Semyonov to‘plamga mualliflar o‘z imzosi
bilan unga taqdim qilgan asarlarni ham kiritib, kitob mualliflari-
ning  taxalluslariga  baho  va  eng  yaxshi  asarlarga  izoh  bergan.
Bevosita o‘zi tuzgan jildlar uchun mundarija bergan, faqat oxirgi

---

85
112- jildda Òoshkentdan ketib qolishi tufayli bu ish bajarilmay,
„Turkiston  to‘plami“  ustidagi  ish  to‘xtatildi.