O’zbekison it-parki modelini aniqlsh va davlatning rivojlanishdagi o‘rni Vazifa

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari: jahon axborot maydoni sari

AKT sohasining iqtisodiyotdagi salohiyatiga qarab, u yoki bu davlatning rivojlanish darajasiga baho berish mumkin. Jahondagi juda ko‘plab davlatlar hukumatlari tomonidan AKT milliy iqtisodiyot, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarning o‘sishi va rivojlanishida, shu sohadagi loyihalarni chuqurlashtirishda muhim omil bo‘lishi tan olingan.

O‘zbekistonda ham dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlari singari AKT sohasini rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Respublikamizda AKT sohasining me’yoriy-huquqiy asosini shakllantirish, sohadagi boshqaruv va ijro organlari ishlarini takomillashtirish, AKTni rivojlantirish va uni iqtisodiyotning barcha sohalariga tatbiq qilish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. Bu sohadagi keng miqyosli o‘zgarishlarda, ko‘plab loyihalarning nihoyasiga yetkazilganligida o‘z aksini topmoqda. AKTni rivojlantirish uchun birinchi navbatda, ushbu sohaga yetarli miqdorda sarmoya kiritish, sohaning xizmat ko‘rsatishdan tushgan mablag‘laridan samarali foydalanish va ularni o‘zlashtirish, yangi va ustuvor loyihalarni moliyalashtirish dolzarb amallardan biridir.

Masala naqadar muhimligi hisobga olingan xolda hamda AKT sohasini rivojlantirish, ustuvor ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan loyixalar, axborot texnologiyalar, ma’lumotlar uzatish tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish, ilmiy tadqiqot ishlarini moliyalashtirish, sohaga sarmoyalarni kiritish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 23 iyundagi hamda 2002 yil 30 maydagi Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 28 avgustdagi hamda 2002 yil 23 sentabrdagi qarorlariga asosan O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi qoshida Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jamg‘armasi tashkil etilgan edi.

Bu muhim voqeaga ham 10 yil bo‘ldi. Bu yil Jamg‘arma o‘zining qutlug‘ bayrami — tashkil etilganligining 10 yilligini nishonlaydi. O‘tgan vaqt mobaynida Jamg‘arma tomonidan Respublikamizda aloqa va AKT sohasini rivojlantirish va AKTni iqtisodiyotning turli sohalari va ijtimoiy hayotga tatbiq etish bo‘yicha diqqatga arzigulik va e’tiborli ishlar amalga oshirildi. Avvalo shuni aytish kerakki, o‘tgan vaqt mobaynida (1997-2007 yillar) Jamg‘arma tomonidan jami 31 215,75 million so‘mlik miqdorida mablag‘ yig‘ildi. Bu mablag‘larning yillar davomida tushishining o‘zgarish dinamikasi quyidagi diagrammada ko‘rsatilgan (1997-2007 yillar).

Ushbu chizmadan ko‘rinib turibdiki, yildan-yilga Jamg‘armaga mablag‘larning tushishi ortib bormoqda, lekin 2006 yilda bir nechta uyali aloqa kompaniyalari faoliyati o‘zgarishi va ba’zilarining umuman, faoliyat to‘xtatishi sababli shu yili Jamg‘arma mablag‘larining asosini tashkil etuvchi tushum — litsenziyalardan keladigan tushumlar kamaygan.

Jamg‘armaga 1997-2007 yillar mobaynida mablag‘lar quyidagi manbalardan tushgan:

• davlat ulushi bo‘yicha dividendlarning 25 foizi (2002 yilgacha) — 893,74 mln. so‘m;
• aloqa obyektlarini xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning 40 foizi (2002 yilgacha) — 1523,78 mln. so‘m;
• faoliyatni amalga oshirish uchun beriladigan litsenziyalar uchun to‘lanadigan davlat bojining yarmi — 13740,34 mln. so‘m;
• yuridik shaxslarning beg‘araz moliyaviy yordami — 6754,85 mln. so‘m;
• jarimalarni undirishdan tushgan mablag‘larning yarmi — 139,35 mln.so‘m;
• moliyaviy faoliyat natijasida — 595,86 mln. so‘m;
• qarzlarni qaytarish hisobidan — 7567,83 mln. so‘m.

Jamg‘arma mablag‘larini shakllantirish turlari bo‘yicha taqsimlanish chizmasi quyidagi rasmda keltirilgan (1997-2007 yillar).

O‘tgan davr mobaynida Jamg‘arma tomonidan uning Nizomida ko‘rsatilgan yo‘nalishlarni moliyalashtirish uchun jami 28397,84 mln. so‘m miqdorida mablag‘ ajratilgan. Jamg‘arma ishini yaxshilash, mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, hujjatlarni rasmiylashtirish, qarz yoki moliyaviy yordam olish jarayonlarini yengillashtirish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. Buning natijasida faqatgina sohadagi yuridik shaxslarga emas, balki AKT sohasini rivojlantirishga qaratilgan o‘rta va kichik biznes vakillariga ham «Aloqabank»da Jamg‘armaning ochilgan kredit liniyasi bo‘yicha kredit berish imkoni yaratildi. Ushbu kredit liniyasi orqali uzoq aholi maskanlari, kichik shahar va qishloqlarda ham AKTni rivojlantirish imkoni tug‘ildi. Hozirgi kunda Jamg‘arma tomonidan sarmoyalar, korxonalarga ko‘rsatiladigan moliyaviy yordam uning Nizomida belgilangan yo‘nalishlar bo‘yicha ijtimoiy ahamiyatga ega va ustuvor bo‘lgan loyihalarga maxsus tashkil etilgan komissiya va Jamg‘arma Kengashi qaroriga asosan yo‘naltirilmoqda. Moliyaviy resurslardan bu holda foydalanishning iqtisodiy samaradorligi markaziy moliyalashtirishdan ko‘ra yuqori bo‘lyapti.

O‘n yil tarix uchun ko‘p vaqt emas. Lekin shu qisqa davr mobaynida aholining aloqa va axborot texnologiyalariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish borasida anchagina ishlarni amalga oshirishga erishdik. Jumladan, pochta aloqasi universal xizmatlari uchun ko‘rilgan 300 mln. so‘m miqdoridagi zarar qoplandi, pochta va elektr aloqasida pul o‘tkazish, to‘lov hisob-kitobi, nazorat tizimi va boshqa ko‘pgina jarayonlar avtomatlashtirildi, joylarda tabiiy ofatlar oqibatini tezda bartaraf etish, normal aloqa uzatish xolatini tiklash uchun mablag‘ ajratildi, radioaloqa, televideniye, telekommunikatsiya uskunalari modernizatsiya qilindi.

Natijada aloqa tarmog‘i yangilanib, sifati yaxshilandi, katta ishlab chiqarish maydonlari bo‘shatildi va umumiy xarajatlar kamaydi. 400 mln. so‘mdan ortiq mablag‘ axborot texnologiyalarini rivojlantirishga sarflandi, pochta aloqasi xodimlarining mehnat sharoitlarini yaxshilashga, ular uchun poyabzal, velosiped, transport vositalarini sotib olish uchun 160 mln. so‘m ajratildi, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini rivojlantirish, AKT sohasida ta’lim berish, o‘qitish jarayonlarini takomillashtirishga, ushbu sohadagi oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining moddiy texnika-bazasini kengaytirish, rivojlantirishga mablag‘ ajratildi.

Olingan kreditlar bo‘yicha qarzlarning bir qismini qoplash orqali «O‘zbektelekom» AKning moliyaviy ahvoli yaxshilanishiga va natijada aksiyadorlik kompaniyasi ish faoliyati yanada rivojlanishiga erishildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasida sohani rivojlantirishga beg‘araz yordam sifatida 400 mln. so‘m miqdorida mablag‘ sarflandi. Jamg‘arma tomonidan uning Nizomida ko‘rsatilgan aloqa va AKT sohasini rivojlantirishga qaratilgan yo‘nalishlarni moliyalashtirish orqali o‘tgan davr ichida erishilgan yutuqlar ham quvonarlidir. Masalan, iqtisodiy samaradorligi past bo‘lgan qishloq joylaridagi liniya-kabel xo‘jaliklarini kengaytirish orqali aholi telefon aloqasi bilan sifatli ta’minlanganligi, yer silkinishi natijasida Qamashi tumanidagi aloqa uyidagi vaqtinchalik ish to‘xtashining Jamg‘arma tarafidan RRL stansiyasini olib berishga ajratilgan beg‘araz mablag‘ tufayli bartaraf etilishi, bu boradagi ishlarning bir qismi xolos. Shuningdek, o‘tgan davr mobaynida Toshkent telegraf-telefon stansiyasi» filialiga o‘rnatilgan yangi ma’lumotlarni uzatish tizim va qurilmalari, ushbu korxona ishlab chiqarish maydonining 1/3 qismini ozod qildi, shuningdek, elektr quvvati va ishchi kuchlarining tejalishi natijasida katta iqtisodiy samaradorlikka erishildi. Shuni tan olish kerakki, xat-xabar va gazetalarning respublika bo‘ylab, pochta orqali mijozlarga o‘z vaqtida yetkazilishi pochta xodimlarining kiyim-boshlar, poyabzal va velosipedlar, aloqa bo‘limlarining texnika vositalari bilan ta’minlanganligidandir. Shuningdek, pochta bo‘limlaridagi moliyaviy hisobotlarni, pensiya to‘lovlarini nazorat qilishda kompyuter texnologiyalari yordamida tashkillashtirilgan va avtomatlashtirilgan tarmoqlar o‘z samarasini bermoqda. Radioaloqa, radioeshittirish va televideniye markazida uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalarni va antenna machtalarini qayta ta’mirlash ishlari bajarildi, shuningdek, ToshRTUMga zaxira dizelli elektr generatori o‘rnatildi va texnik xavfsizlik, yong‘inga qarshi, portlovchi va texnogen moddalardan saqlanish tadbirlariga oid uskuna va asboblar bilan ta’minlanib, obyektlar uzluksiz ishlamoqda.

Sohada mutaxassislarni tayyorlash tizimini rivojlantirish, shuningdek kompyuter va axborot texnologiyalaridan keng foydalanishga asoslangan o‘qitishni ta’minlash bilan aloqa va axborotlashtirish yo‘nalishidagi yuqori malakali kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlar qoniqtirilmoqda. TATU o‘quv bazasining kengayishi munosabati bilan bakalavr va magistrantlarning bilim darajasi oshayotganligi soha mutaxassislari tomonidan korxonalarda o‘tkazilayotgan attestatsiya komissiyalari paytida o‘z isbotini topmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘ini modernizatsiyalash va rivojlantirish dasturiga binoan UzPAK korxonasining Belam/inc korporatsiyasi bilan tuzilgan shartnomaga asosan Ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog‘ini modernizatsiyalash va rivojlantirish loyihasining amaliy natijasi sifatida korxonaning oldiga qo‘yilgan vazifalari to‘liq amalga oshirilayotganligi quvonchlidir.

«Respublika maxsus aloqa bog‘lamasi» davlat unitar korxonasining telekommunikatsiya tarmoqlaridagi operatorlar va provayderlar tomonidan ko‘rsatiladigan universal aloqa xizmatlarini rivojlantirib, SORM dasturi amalga oshirilib, Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish markazi Internet tarmog‘ida www.uz milliy axborot qidiruv tizimini ishlab chiqish va tatbiq etish yanada rivojlanmoqda; Sohadagi ustuvor, ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalar hamda axborot texnologiyalari va ma’lumotlar uzatish tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida «Yosh dasturchilarni tayyorlash va qo‘llab-quvvatlash markazini tashkil etish» loyihasini moliyalashtirish uchun Jamg‘arma Kengashining navbatdan tashqari majlisi chaqirilib ijobiy qarorga erishildi.

Shuningdek «Internet tarmog‘ida www.uz milliy axborot qidiruv tizimini ishlab chiqish va tatbiq etish» loyihasi uchun Jamg‘arma Nizomida ko‘rsatilgan «Aloqa, axborot-kommunikatsiya texnologiyalar sohasida xizmatlarning yangi turini ishlab chiqish va joriy etish hamda respublikaning butun hududida milliy va xalqaro axborot tarmoqlaridan yuqori tezlikda foydalanish» yo‘nalishi bo‘yicha Kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish markazi UZINFOCOMga moliyaviy yordamlar ko‘rsatildi.

Aytib o‘tilgan yutuqlar bilan bir qatorda kamchiliklar ham borki, bu sohadagi ko‘plab korxonalar Jamg‘arma mablag‘larini ishlatish, undan foydalanishga, olingan qarz va foizlarni o‘z vaqtida to‘lash kabi masalalarga bee’tiborliklarida, ko‘p holda qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘yayotganliklarida namoyon bo‘lmoqda. Natijada Jamg‘armaga tushadigan mablag‘larning davriyligi, to‘liqligi buzilmoqda, rejalangan ishlarni amalga oshirishda qiyinchiliklar tug‘ilmoqda.

O‘tgan vaqt mobaynida Jamg‘arma tomonidan amalga oshirilgan ishlar sarhisob qilinsa, ishonch bilan aytish mumkinki, sohaga sarmoya kiritishda, sohadagi ustuvor va ahamiyatli loyihalarni amalga oshirishda, kompyuterlashtirish va AKT ni rivojlantirishda, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashda va ushbu sohadagi boshqa ko‘pgina yo‘nalishlarni rivojlantirish va takomillashtirishda Jamg‘armaning qo‘shayotgan hissasi beqiyosdir. Sohadagi deyarli barcha korxona va tashkilotlar, o‘quv yurtlari, kichik va o‘rta biznes vakillari Jamg‘arma mablag‘laridan keng foydalanishgan. Buning natijasida ularning moddiy-texnik bazasi kengaydi, yangi zamonaviy texnika va texnologiyalar o‘rnatildi, aholiga qulayliklar yaratildi. Eng muhimi — respublikamizning aloqa va AKT sohasi rivojlanib, xalqimizga ko‘rsatiladigan xizmatlarning sifatini oshirishga, ularga yangi va qulay narxlarda xizmat ko‘rsatilmoqda.

Jamg‘armaning kelgusi vazifalari yana ham salmoqli. Bular Jamg‘armada ma’lumotlar bazasini rivojlantirish, avtomatlashtirilgan xizmat ko‘rsatish dasturini yaratish, sohadagi korxona va tashkilotlarga, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik vakillariga ko‘rsatiladigan xizmatlar soni va sifatini oshirishdan iborat.

Ishonchimiz komil, bu vazifalar ham albatta, bajariladi.