O`zbek xonliklari

Er egaligi shakllariga ko`ra Xiva xonligi erlari ham 3 ga bo`lingan: 1. Davlat erlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy erlar). 3. Vaqf erlari. Er - xonlikning asosiy boyligi hisoblanib, sug`oriladigan (axya) va sug`orilmaydigan (adra) erlardan iborat edi. Barcha erlarning deyarli yarmiga Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari egalik qilishgan. Amaldorlarning erlari 2-3 ming tanobni tashkil qilgan, xon va uning qarindoshlari undan ham katta er maydoniga egalik qilgan. Qolgan erlar (vaqf erlaridan tashqari) davlat ixtiyoriga olingan. Davlat erlarida va xususiy mulk erlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilgan.
Davlat erini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy erlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf erlarini ijaraga oluvchilar vaqfchi deb atalgan. Xonning qarindoshlari, ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon er olganlar xususiy eridan soliq to`lamagan yoki davlat solig`idan ozod etilgan. Soliqni bu erlarda ishlovchi ijaradorlar, ya`ni mehnatkashlar to`lashgan. Shaharlar taraqqiyotdan orqada qolishi, sanoatning yo`qligi oqibatida G`arbiy Evropada ersiz dehqonlar shaharga ish izlab borishdek imkoniyatga ega bo`lmagan. Oqibatda ular qishloqda qolishga majbur bo`lgan. Suv tanqisligi tufayli Amudaryodan suv chiqarishga e`tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor ko`li yonida kanal, XIX asr boshlarida Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod kanallari qazilgach erni sug`orish holati yaxshilandi.
Soliq va majburiyatlar. Xiva xonligida asosiy soliq er solig`i - salg`ut edi. Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug`ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot to`lagan. Mehnatkashlar bir qancha majburiyatlar ham o`tagan: 1. Begar - rasman 12 kunlik davlat majburiyati; har bir xonadondan 1 kishi har yili kanal qazish, yo`l va saroy qurilishida ishlagan. 2. Qazu – butun qishloq aholisini kanallarni tozalashga safarbar etish. 3. Ichki va obxo`ra qazu - har yili kanallarning suv taqsimlagichini tozalash majburiyati. 4. Hachi - himoya dambalari qurish va mustahkamlashda qatnashish majburiyati.
Sug`orish inshootlari qurish va ta`mirlash bilan bog`liq majburiyatlar mashaqqatli ish edi. Bu ishlar qo`lda ketmon bilan bajarilar, tuproq zambilda yoki elkada ko`tarib chiqilar edi. To`g`onlar tuproq, yog`och va chimdan qurilar, ular suvning bosimiga bardosh bera olmas va yana qaytadan qurilardi.