O’zbek xalq amaliy san’ati turlari haqida umumiy ma‟lumot

Islomda ikki xil naqsh uslubi mavjud; xandasaviy-girihiy (girih-arabcha-tugun‖) va o‘simliksimon-islimiy. Xandasaviy naqshlar asosan me‘moriy inshootlarda qo‘llanilgan. Binolar devorlarini bezashda ular shakl uyg‘unligi va aniq hisobga erishish imkonini bergan. Girihiy naqshning mukammallashishi matematika fani taraqqiy etishi bilan bog‘liqdir. Nafis va jozibador o‘simliksimon naqshlardan san‘atning deyarli barcha turlarida foydalanilgan. Musilmon olamida turli davrlarda o‘simliksimon naqshlar muhim va yetakchi o‘rin egalladi; dastlabki bosqichlarda uEvropa madaniy an‘anasida rangtasvir qanday o‘rin egallagan bo‘lsa, aynan shu ahamiyatni kasb etdi. Farq shaklu-shamoyil va kompozitsiyaning qonuniyligida bo‘lsada, uslubning o‘ziga xosligi, ideal go‘zallik haqidagi tasavvurlarga o‘xshash edi. Tabiatiga ko‘ra islimiy naqsh Sharq musiqasi va she‘riyati singgari Sharqqa xos xususiyatlarning mahsuli edi. Naqishlarning nafis o‘yinlari, to‘lg‘onayotgan chiziqlarning osuda harakati maqomlarning zikriy ohanglariga, g‘azal va ruboiylar hijolariga hamohang bo‘lib, ular vazmin va mushohadakor Sharq hayot tarzining umumiy manzarasini namoyon etadi. Islomda ikki xil naqsh uslubi mavjud; xandasaviy-girihiy (girih-arabcha-tugun‖) va o‘simliksimon-islimiy. Xandasaviy naqshlar asosan me‘moriy inshootlarda qo‘llanilgan. Binolar devorlarini bezashda ular shakl uyg‘unligi va aniq hisobga erishish imkonini bergan. Girihiy naqshning mukammallashishi matematika fani taraqqiy etishi bilan bog‘liqdir. Nafis va jozibador o‘simliksimon naqshlardan san‘atning deyarli barcha turlarida foydalanilgan. Musilmon olamida turli davrlarda o‘simliksimon naqshlar muhim va yetakchi o‘rin egalladi; dastlabki bosqichlarda uEvropa madaniy an‘anasida rangtasvir qanday o‘rin egallagan bo‘lsa, aynan shu ahamiyatni kasb etdi. Farq shaklu-shamoyil va kompozitsiyaning qonuniyligida bo‘lsada, uslubning o‘ziga xosligi, ideal go‘zallik haqidagi tasavvurlarga o‘xshash edi. Tabiatiga ko‘ra islimiy naqsh Sharq musiqasi va she‘riyati singgari Sharqqa xos xususiyatlarning mahsuli edi. Naqishlarning nafis o‘yinlari, to‘lg‘onayotgan chiziqlarning osuda harakati maqomlarning zikriy ohanglariga, g‘azal va ruboiylar hijolariga hamohang bo‘lib, ular vazmin va mushohadakor Sharq hayot tarzining umumiy manzarasini namoyon etadi. Musulmon hukmdorlari saroylari qoshidagi, shuningdek, badavlat homiylar ustaxona-kutubxonalarida ishlayotgan rassomlar naqshlar tuzilishini ishlab chiqarish bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Bunday ustaxonalar o‘ziga xos ijodiy tajriba maskani bo‘lgan. Musilmon san‘ati ravnaqida saroy ustaxonalarining o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. O‘ziga xos bezak uslubiga ega, namunali kompozitsiya va naqsh unsurli, o‘ta nafis va nozik chiziqlarga boy islom san‘atining mumtoz namunalari aynan shu joyda yaratilgan. Yagona din va o‘ziga xos yagona estetikaning joriy etilishi natijasida barcha musilmon davlatlarida yagona uslubga erishilgan. Bunda ustalarning o‘z davlatlaridan boshqa davlatga ko‘chib o‘tishlari ham muhim ahamiyat kasb etgan. Naqshning paydo bo‘lishi ijtimoiy va siyosiy jihatdan turlicha bo‘lgan musulmon olamidagi yagona estetik ideallar talabi bilan bevosita bog‘liqdir. O‘rta asrda yashagan mashhur olim Qozi Ahmad ―Xattotlar va rassomlar haqida risolasida naqsh haqida so‘z yuritib, quyidagilarni yozadi: ―Yozuvdagi olti uslub singari san‘atda ham islimiy, xitoyi, farangi,fasali, abr, akri, salami singari yeti uslub qadrlanadi. Bu haqda uning zamondoshi Sodiqbek Ashurov-Qonun us-suvor risolasida: -Naqsh asosi yettitadan ortiq emas-islimiy, xitoyi, abr, vaq, nilufar, farangi. Ularning har birini eslab qol hamda bandi-rumi haqida ham unutma‖,-deb yozadi. Islimiy, xitoyi, abr, farangi naqsh turlarining har ikkala muallif risolasida ta‘kidlab o‘tganligi ular rassomlar uchun muhim sanalganligi, qolgan naqsh usullari esa yordamchi xususiyatga ega bo‘lganligidan dalolatdir. Islimiy deyarli barcha kompozitsiyalarda uchraydigan naqsh turidir-(Yevropa adabiyotlarida arabisk deb yuritiladi). Islomiy-ayri barg singari-qo‘sh naqshning bir-biriga yaqinlashgan joyi gullayotgan palma va o‘simlik barglari bilan bezatilgan yirik turunjga asoslangan o‘simliksimon kompozitsiyadir. Ayribarg mavzusi qadimiy mavzular sirasiga kiradi. Unga o‘xshash unsurlarni ellin naqshdir, sak-skif san‘ati namunalarida uchratamiz. Biroq islom badiiy madaniyatida barg muhim ahamiyat kasb etgan. Naqshning islimiy deb nomlanishi, albatta, dinning nomi bilan ham bog‘liq. Islimiy naqsh ko‘rinishi go‘zallik va nafosat haqida tasavvur uyg‘otadi, shu boisdan islimiy ilohiy olam, jannat bog‘i bilan aloqador, deyiladi. Islimiy naqsh unsurlarining tabiatdagi mavjud shakllardan boshqacha (tabiatda islimidagi barg nusxasini toppish mumkin emas) ko‘rinishi islom estetikasi bilan bog‘liq.