«O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi» fanining maqsad va vazifalari. Reja: Qiyosiy tipologiya tushunchasi Bo’ronov nazariyasi «O’zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi»

Sodda gapda bo’laklarning o’rni va tartibi. Odatda gap so’zlardan tarkib topadi deyiladi, asli gap bo’laklardan tarkib topadi deyish to’g’riroq. Sintaktik bo’lakning ifoda ashyosi bo’lib odatda so’zshakl xizmat qiladi (bunday sintaktik birlik so’z deb yuritilar edi); shu bilan birga, sintaktik bo’lak bog’lanma bilan ham ifodalanadi. Keyingi holat hisobga olinsa, gan so’zlardan (so’zshakllardan) tarkib topadi deyish to’g’ri bo’lavermaydi. Asli gap bo’laklardan tarkib topadi, bo’lak o’z navbatida so’z bilan (to’g’rirog’i — so’zshakl bilan) yoki bog’lanma bilan ifodalangan bo’lishi mumkin. Masalan, III hozir kursda 96 student o’qiydi. Seychay na III kurse obuchayutsya studentov gaplari to’rt bo’lakdan tarkib topgan: 1) hozir (seychas), 2) III kursda (na III kurse), 3) 96 student (96 studentov), 4) o’qiydi (obuchayutsya). Bunda birinchi va to’rtinchi bo’lak yakka so’zshakl bilan, ikkinchi, uchinchi bo’lak bog’lanma bilan ifodalangan. Gap tarkibida gapning bo’lagi (ega, kesim), birikmaning bo’lagi (sifatlovchi, qaratuvchi, izoxlovchi, to’ldiruvchi, hol) va gap bo’laklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydigan bo’lak (undalma, kirish) qatnashuvini ham hisobga olsak “gap bo’laklarining tartibi” deyishdan ham ko’ra “sintaktik bo’laklapn tartibi” deyishimiz to’g’ri. Ikki hodisani farqlash lozim: sintaktik bo’lakning o’rni bor va bu o’rinni 42 o’zgartirish imkoniyati bor. O’rni qat‘i belgilangan bo’lakka nisbatan tartib haqida gapirib bo’lmayli Odatdagi o’rnini o’zgartirishga yo’l qo’yadigan bo’lakdagina tartib erkinligi mavjud. Sintaktik bo’laklarning o’rnini va tartibni belgilashda nasriy adabiy nutq asosga olinadi.