O‘zbek tilshunosligida tovush bildiruvchi so‘zlar tadqiqi Namangan davlat universiteti stajyor-o‘qituvchisi Alijonova Durdona Farhodjon qizi Annotatsiya

O‘zbek tilshunosligida tovush bildiruvchi so‘zlar tadqiqi

Namangan davlat universiteti stajyor-o‘qituvchisi
Alijonova Durdona Farhodjon qizi
Annotatsiya: ushbu maqolada o‘zbek tilshunosligiga yangi sohaning kirib kelishi va unga doir til birliklari tadqiqi nazariyalar hamda misollar orqali yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar: tovush bildiruvchi so’zlar, onomatopeya, til birliklari, fe’l so’z turkumi, fe’lning ma’noviy guruhlari, tovushga taqlid so’zlar.
O`zbek tilshunosligida fe`l so`z turkumi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar talaygina. Tarixga nazar solsak, X-XI asrlarda Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asarlarida, XIV-XV asrlarda esa A.Navoiyning “Muhokamat ul lug’atayn”, Zahiriddin Muhammad Boburning
“Boburnoma” asarlarida tahlil namunalarini ko’ramiz. Keyinchalik esa XX asrda Abdurauf Fitratning fe’l so’z turkumi bo’yicha o’quv qo’llanmalari va darsliklari ahamiyatga molik. A.Hojiyevning fe’l so’z turkumiga bag’ishlangan bir qator “Fe’l”, “O’zbek tilida ko’makchi fe’llar” “To’liqsiz fe’llar”, monografiyalari, maqolalari, M.Sodiqovaning “Fe’l stilistikasi”, Sh.Shukurovning “ Fe’l tarixidan” “O’zbek tilida fe’l mayllari taraqqiyoti”, Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tilida fe’l zamonlari taraqqiyoti”, “O’zbek tilida fe’l frazemalarining bog’lashuvi”, Usmon Sanaqulovning fe’l so’z turkumi haqidagi maqolalari fe’l so`z turkumi yuzasidan muhim ma’lumotlar beradi.
Jahon tilshunosligida ham fe`l so`z turkumi keng miqyosda tadqiq etilib kelmoqda. Ayniqsa, onomatopeyik aspektda fe’l so’z turkumiga oid birliklarning tadqiq etilishi e’tiborimizni tortdi. Onomatopeya – tovushni ifodalovchi til birliklarini tadqiq etuvchi maxsus bo’lim. Ammo o’zbek tilshunosligida ushbu yo’nalishda ilmiy tadqiqotlar olib borilmagan. Quyidagi misollarda tovushni bildiruvchi so`zlar keltirilgan:
Ak-ak – akkillamoq, vovullamoq it va kuchuklarning ovozi. Ko’chadan kuchukning akkillagani eshitilardi.<sup>1</sup>
Baka-bang – nog’oralar childirma barabanlar tovushini ifodalovchi so’z. Masalan, O’sha zahoti quloqni yorgudek bo’lib childirma baka -bang yangradi.
Bijir-bijir – bigir-bijir qilmoq yoki gapirmoq ,so’zlamoq ,tovush chiqarmoq aynan bijirlamoq. Gavharning bijir-bijir qilib gapirib tashlagani shunchalik kulgili ediki ,u o’zini to’xtatolmay nafasi entikib qolardi.
Bilang-bilang – bilanglamoq. Baliqday bilang-bilang qilin goh unisi o’zib ketadi, goh bunisi
Bilq-bilq – biqildoq narsalar (mayin tuproq ,loy ,bo’tqa vas hu kabilar) ning harakatidan chiqadigan tovush ularning holati.
Bilch-bilch – loyni bosganda chiqadigan tovush .Yo’llar ajriqlar so’qmoqlar jo’yaklar bilch -bilch loyligidan otlarning dumini tugib qo’ydik.
Biq-biq – quymoq yoki suyuq narsalarning qaynashi quyilishi yoki shunga o’xshash boshqa tovushlar haqida .Bo’tqa biq-biq qaynayapti. Biq -biq bo’lib semirmoq ,juda ham semirmoq, yog’ bitib juda ham semirmoq ,biqqiday semirmoq . Biqir-biqir – o’choqda o’tin miltillab yonar ,qora chovgum biqir-biqir qaynardi.
Biz-biz – vizillagan nozik tovush haqida .Bizbizak biz-biz aylanadi .
Big`-big’ – chaqaloqlarnining qattiq yig’isiga taqlid .Big’-big’ chinqirayotgan bola ko’karib ketdi.
DANG’-DUNG’ – metall va boshqa narsalarning urilishidan chiqadigan tovush. Torli asboblar betartib chalinganda chiqadigan ovoz .Janubdan Qarshi tomondan Buxoraga tuya karvonlari qo’ng’irog’ini darang’-durang’ chalib ,qator tizilib o’ta boshladi. Ortiq darajada shov-shuv ovoza dabdaba .
Tovushni ifodalovchi fe`llar – jonli-jonsiz narsalarning tovush chiqarish harakati bilan hosil qilingan fe’llardir. Albatta, bunday fe’llar tovushga taqlid so`zga ma’lum fe’l yasovchi affiksni keltirish bilan hosil qilinadi. Shunday ekan, fe’lning ma`noviy guruhlari tarkibiga yana bir guruh qo’shiladi.
Fe’lning ma’noviy guruhlari:
1. Yumush fe`llari: ishladi, mehnat qildi, ter to`kdi
2. Tafakkur fe`llari: o`yladi, o`qidi, kashf qildi
3. Sezgi fe`llari: sezdi, his qildi
4. Ruhiy holat fe`llari: kuldi, xursand bo`ldi, qayg`urdi, iztirob chekdi,
5. Nutq fe`llari: gapirdi, so`zladi, bayon qildi, ifoda qildi, ming`illadi, do`ng`illadi.
6. Ishora fe`llari: imo qildi, labini burdi, ko`zini qisdi
7. Jismoniy holat fe`llari: og`ridi, isitma qildi, xastalandi, sog`aydi, kuchaydi, charchadi, kabi.
8. Tabiiy holat fe`llari: eridi, muzladi, yetdi, uxladi
9. Ko`rish fe`llari: qaradi, ko`rdi, boqdi, termuldi. Yuqoridagi fe`l turlarining har qaysisi bir necha fe`llarni o`z ichiga oladi.²
10. Tovush fe’llari: akillamoq, bizillamoq, vovullamoq, shivirlamoq, kukulamoq, hurmoq.
Tovush fe’llarini ham bir necha leksik-semantik guruhlarga bo’lib tahlil qilish mumkin:
A) insonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar;
B) hayvonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar;
V) parrandalarga xos ovoz harakatlarni ifodalovchi fe`llar.

T/n	Insonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar	Hayvonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar	Parrandalarga xos ovoz harakatlarni ifodalovchi fe`llar
1	Arillamoq – yig’lashga nisbatan	Akillamoq	Kukulamoq
2	Ho’ngramoq	Vovullamoq	Qaqag’lamoq
3	Ingramoq	Qurillamoq	Chirqillamoq
4	Hahalamoq	Miyovlamoq	Qarillamoq
5	Hiqillamoq	Irillamoq	Chip-chiplamoq
6	Hingillamoq	Hangramoq	G’a-ga’lamoq
7	Ihramoq	Mo’lamoq	Parillamoq

1-jadval.
Shuningdek, ushbu guruhlarni yana davom ettirish mumkin:

1. 
   narsa tovushlarini ifodalovchi fe’llar;
   
2. 
   hasharot ovozini bildiruvchi fe’llar;
   
3. 
   tabiat hodisalarini ifodalovchi fe’llar.
   

Demak, tovush fe’llarini tadqiq etish orqali o’zbek tilining o’ziga xos jihatlarini namoyon etadi hamda yangi sohaning paydo bo’lishiga, keng ko’lamli tadqiqotlarga yo’l ochadi .
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. 1-жилд. – Тошкент, Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2020.
   
2. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2-жилд. –Тошкент,Ўзбекистон миллий энсиклопедияси,2020.
   
3. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. 3-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2020.
   
4. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 4-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси,2020.
   
5. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2020.
   
6. 
   www.ziyonet.uz
   
7. 
   www.wikapedia.uz
   

Tovushni ifodalovchi fe`llar – jonli-jonsiz narsalarning tovush chiqarish harakati bilan hosil qilingan fe’llardir. Albatta, bunday fe’llar tovushga taqlid so`zga ma’lum fe’l yasovchi affiksni keltirish bilan hosil qilinadi.

Fe’lning ma’noviy guruhlari:
1. Yumush fe`llari: ishladi, mehnat qildi, ter to`kdi
2. Tafakkur fe`llari: o`yladi, o`qidi, kashf qildi
3.Sezgi fe`llari: sezdi, his qildi
4.Ruhiy holat fe`llari: kuldi, xursand bo`ldi, qayg`urdi, iztirob chekdi,
5. Nutq fe`llari: gapirdi, so`zladi, bayon qildi, ifoda qildi, ming`illadi, do`ng`illadi.
6. Ishora fe`llari: imo qildi, labini burdi, ko`zini qisdi
7. Jismoniy holat fe`llari: og`ridi, isitma qildi, xastalandi, sog`aydi, kuchaydi, charchadi, kabi.
8. Tabiiy holat fe`llari: eridi, muzladi, yetdi, uxladi
9. Ko`rish fe`llari: qaradi, ko`rdi, boqdi, termuldi. Yuqoridagi fe`l turlarining har qaysisi bir necha fe`llarni o`z ichiga oladi.³
10. Tovush fe’llari: akillamoq, bizillamoq, vovullamoq, shivirlamoq, kukulamoq, hurmoq.
Tovush fe’llarini ham bir necha leksik-semantik guruhlarga bo’lib tahlil qilish mumkin:
A) insonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar;
B) hayvonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar;
V) parrandalarga xos ovoz harakatlarni ifodalovchi fe`llar.

T/n	Insonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar	Hayvonlarga xos ovoz harakatlarini ifodalovchi fe`llar	Parrandalarga xos ovoz harakatlarni ifodalovchi fe`llar
1	Arillamoq – yig’lashga nisbatan	Akillamoq	Kukulamoq
2	Ho’ngramoq	Vovullamoq	Qaqag’lamoq
3	Ingramoq	Qurillamoq	Chirqillamoq
4	Hahalamoq	Miyovlamoq	Qarillamoq
5	Hiqillamoq	Irillamoq	Chip-chiplamoq
6	Hingillamoq	Hangramoq	G’a-ga’lamoq
7	Ihramoq	Mo’lamoq	Parillamoq

1-jadval.
Shuningdek, ushbu guruhlarni yana davom ettirish mumkin:

4. 
   narsa tovushlarini ifodalovchi fe’llar;
   
5. 
   hasharot ovozini bildiruvchi fe’llar;
   
6. 
   tabiat hodisalarini ifodalovchi fe’llar.
   

Demak, tovush fe’llarini tadqiq etish orqali o’zbek tilining o’ziga xos jihatlarini namoyon etadi hamda yangi sohaning paydo bo’lishiga, keng ko’lamli tadqiqotlarga yo’l ochadi .

1^ Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. 1-жилд. – Тошкент, Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2020.

2^ Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Qosimova N: Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Akademik litseylar o‘quv dastur. -Toshkent, 2000.

3^ Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Qosimova N: Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Akademik litseylar o‘quv dastur. -Toshkent, 2000.