O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

5. Tartib sonlar. Turkiy tillarda tartib sonlarni hosil qilishning bir necha affiksal usullari mavjud.
Ko‘pchilik turkiy tillarda tartib sonlar -nchaї//-nchi affiksi yordamida hosil qilinadi: tur., turkm. birinji (birinchi), uyg‘., o‘zb., q.tur., q.balq., qirg‘., qum. birinchi, shor. pirinchi, xak. pirinji, qoz., no‘g‘. birinshi, tat. birinshi; tur., turkm. ikinji, uyg‘., qum., q.turk., shor., qar., qirg‘. ikkinchi, qoz., no‘g‘. yekinshi, tat. ikinshi kabi.
Ushbu affiksning ancha qisqartirilgan shakli -nch ham uchraydi: q.turk. birinch (birinchi), üchünch (uchinchi), törtünch (to‘rtinchi) kabi.
Ushbu affiks(-( ї)nchї//-(i)nchi)ning kelib chiqishi haqida turli taxminlar bor. Uni -(ї)nch yordamida fe’ldan yasalgan ot bilan bog‘lovchilar ham bor: esk.o‘zb. ürkünch (qo‘rqinch), їnanch (ishonch), qїsqanch (rashk, hasad) kabi. V.Bang qo‘shimcha oxiridagi unli - ї(i)ni 3-shaxs birlikdagi egalik qo‘shimchasi bilan bir xil deb hisoblaydi. Y. Nemet va M. Ryasyanen fikricha, -chї//-chi elementi harakat nomi qo‘shimchasi -chї//-chini eslatadi. A. M. Sherbak fikricha, dastlab, -a va -i affiksi yordamida miqdor sonlardan iki–üchü- tipidagi fe’l o‘zaklari hosil qilingan. Ushbu o‘zaklar ko‘plikni emas, balki davomli harakatni ifodalaydi, fe’ldan hosil qilingan otlar esa harakat natijasi yoki boshqacha aytganda, butunning qismini miqdor (yarim, uchdan bir, to‘rtdan bir) bilan emas, balki boshqa qismlar (ikkinchi qism, uchinchi qism, to‘rtinchi qism)ga nisbatan ifodalaydi. Keyinchalik, bunday hosila aniqlovchi sifatida qatnashadi. Tartib sonlarga 3-shaxs birlikdagi egalik affikslarining qo‘shilishi ularning o‘ziga xosligi: biror narsaning izidan borish tartibini ifodalash, qaysidir obyektning holati, odatda, uni ajratadigan shunday obyektlar guruhi bilan aloqani ko‘rsatishni taxmin qilish natijasiga aylanadi.
Tartib formalari kelib chiqishini tushuntirish uchun, avvalo, ularning ma’no tarkibini aniqlash kerak bo‘ladi. Tartib sonlar muayyan miqdor birligini ko‘rsatish kerak, chunonchi, bir, ikki, uch va hokazo. Bu tartib sonlar tarkibida miqdor bo‘lgan paytda ta’minlanadi: tur. birinji, ikinji, üchünji kabi. Tur. besh at (beshta ot) va beshinji at (beshinchi ot) kabi so‘z birikmalarini qiyoslashda miqdor sonlar alohida olib qaralmaydi. Besh at (besh ot) so‘z birikmasida besh soni otlarning faqat umumiy miqdorini bildiradi, bunda ulardan qay biri beshinchi bo‘lishi mutlaqo muhim emas. Aksincha, bu so‘z birikmasidagi beshinchi muayyan ot, ya’ni hisob bo‘yicha beshinchi otni ko‘rsatadi.
Tartib sonlar ko‘rsatkichi -(ї)nchї//-(i)nchini ikki qismga ajratish mumkin. Dastlab, tartib sonlar hisob birliklari yig‘indisi ko‘rsatish rolini bajaradigan -їn//-in formativini ajratish kerak. Shundan keyin ajratuvchi yuklamani belgilash lozim. Bunday yuklama -chї//-chi bo‘ladi. Ushbu yuklama ayrim turkiy tillarda istak maylini kuchaytirishi mumkin: q.balq. jaz-chї (yozsang-chi), tat. kil-shi (kelsang-chi), o‘zb. o‘qi-chi, no‘g‘. kёrset-shi (ko‘rsat-chi), qoz. ber-shi (ber-chi), qirg‘. al-chї (ol-chi).
Tartib son hosil qilishda boshqa affikslar ham ishtirok etadi. Chunochi, ana shundaylardan biri sanalgan -(ї)mchї//-(i)mchi eski o‘zbek tilida uchraydi. Ushbu qo‘shimchani ayrim turkologlar -(ї)nchїning ancha oldingi shakli, deb hisoblaydilar.
Chuvash tilida -mish(i) qo‘shimchasi ishlatiladi: pirimish (birinchi)
(bir), ikimish (ikkinchi)
Affiksning ancha qadimgi shaklida -sh elementi bo‘lmagan, deb taxmin qilinadi.
Chuvash tilidagi -(i)mish qo‘shimchasi -(ї)nchї//-(i)nchi affiksiga o‘xshaydi. Farqi shundaki, bundagi -їn shakliga -їm muvofiq keladi.
Tartib sonlarni hosil qilishda tofalar va yoqut tillarida -qї//-ki (-qu//-kü), -g‘ї//-gi (-g‘u//-g‘ü) affiksi qo‘llaniladi: bir-gi (birinchi), ush-ku (uchinchi), besh-ki (beshinchi) kabi. Tofalar tilida ushbu affiksga -sh elementi qo‘shiladi: törti-shki (to‘rtinchi).