|
Tijorat yozishmalari
Bunday yozishmalar tashkilotlarning bitim (shartnoma)lar tuzish va ularni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan tashqi iqtisodiy rasmiy faoliyatining turli tomonlarini ifodalab, o‘zining yo‘nalishi, huquqiy va iqtisodiy ahamiyatiga ega. Xalqaro aloqalarda qabul qilingan tijorat xatlarining hozirgi shakli, uning yozilish tartibi bundan 150 yil muqaddam Angliyada yuzaga kelgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tashqi iqtisodiy aloqalar yo‘lga qo‘yilishi bilan, o‘z-o‘zidan xalqaro ish yuritishda udum bo‘lgan hujjatlar, jumladan, tijorat yozishmalari ham yo‘lga qo‘yildi. Xizmat xatlarining asosiy turlari - iltimos xat, minnatdorchilik xati, axborot xat, kafolat xati, ilova xat, inkor xati, taklif xat kabilar tijorat sohasida ham keng qo‘llanadi. Tijorat yozishmalarida shartnomaga oid hujjatlar - so‘rovnoma, oferta (taklif xat), buyurtma xat, aktsept (shartnomaga rozilik xati), shuningdek, bank hujjatlari - schyot-faktura, avizo ham o‘ziga xos ko‘rinishda keng ishlatiladi. Tijorat xatlari yozilish uslubi, gap qurilishi, so‘z birikmalari jihatidan ko‘proq diplomatik hujjatlarga yaqin turadi. Ular mujmal, noaniq fikrdan xoli bo‘lishi, izchil va tugal takliflarni yoritishi, eng muhimi, iliq, iltifotli, samimiy ruxda bayon etilishi lozim. Tijorat xati diplomatik xatlarga yaqin lisoniy qoliplarga, so‘z birikmalariga ega. Chunonchi, xatning murojaat qismida quyidagi e’zoz-hurmat so‘zlari ishlatiladi: «Janob ...», «Mister ...», «Muhtaram ...», «Xonim ...», «Qadrli ...», «Aziz ...» va boshqalar.
Xatning xulosa qismi ham iltifotli so‘z va iboralar bilan yakunlanadi: «Sizga chuqur hurmat bilan», «Kamoli ehtirom ila», «Eng ezgu tilaklar ila» va h.k. Tijorat xatlarining asosiy matnida quyidagi birikmalar ko‘p qo‘llanadi: «... bayon etilgan»; «...(sana) yozilgan xatingizni olib mamnun bo‘ldik»; «Bizning taklifimiz haqida Siz nima deysiz»; «Siz bitim loyihasiga rozimisiz»; «... bo‘yicha Sizning iltimosingizni qo‘llab-quvvatlaymiz»; «Ushbu maktub orqali Sizga minnatdorchilik izhor etmoqchiman»; «Buyurtmangizni ko‘rib chiqishga tayyormiz va Sizlar bilan hamkorlik qilishdan mamnunmiz»; «... kabi masalalar bo‘yicha Sizlar bilan o‘zaro foydali iqtisodiy aloqa o‘rnatmoqchi edik»; «Bu bizning istagimizga ham muvofiq keladi»; «Sizlarning dastgohlarigizni olishdan manfaatdormiz, buyurtma berishni mo‘ljallayapmiz» va h.k. Tijorat xatlari vazifasiga ko‘ra asosan 2 turga bo‘linadi: so‘rov - so‘rovga javob; oferta (taklif) - taklifga javob. Amaliyotda tijorat xatlarining da’vo (reklamatsiya) - da’voga javob shakli ham uchrab turadi. Tijorat xatlarining aynan shu turlari tomonlar o‘rtasidagi hujjat almashtirish jarayonini belgilaydi. So‘rov (xati) - tijorat hujjati bo‘lib, xaridorning sotuvchiga, chetdan mol oluvchi (importchi)ni chetga mol chiqaruvchi (eksportchi)ga tovar (xizmat va boshqalar) haqida muxtasar ma’lumot berishni so‘rab yoki tovar yetkazib berishni taklif etib murojaat qilishini o‘zida aks ettiradi. Qoidaga ko‘ra, so‘rovda tovar (xizmat)ning nomi, shuningdek, mol oluvchining tovarni olish shartlari, ya’ni tovarning miqdori va sifati, andozasi, turi (markasi), bahosi, yetkazib berish muddati va to‘lov shartlari ko‘rsatiladi. So‘rovning bu turi shartnoma hujjatlari guruhiga kiradi va undan bitimni tayyorlash va amalga oshirish jarayonida foydalaniladi.
So‘rov xati matniga misollar:
«Shartnomaga muvofiq ilova qilinayotgan ro‘yxatda ko‘rsatilgan qurilish ashyo (material)lariga taklif berishingizni so‘raymiz». «1999-yil 27-noyabrda Toshkentda tuzilgan savdo bitimiga asosan 2000-yilning IV choragida 5 ta kompressor yetkazib berish uchun bizga o‘z taklifingizni yuborishingizni so‘raymiz».
«Tavsiya etilgan tafsilot ro‘yxati (spetsifikatsiya)ga muvofiq bizga elektr qandillar uchun taklif yo‘llashingizni iltimos qilamiz». «Bizga yo‘llagan narxnoma uchun Sizga minnatdorchilik bildiramiz. Bizga 2 ta IBM RS-140 kompyuteri uchun taklif yo‘llasangiz». So‘rovlarga javob qaytarishda sotuvchi xaridorga birdaniga taklif jo‘nata olmasa, unga xat yo‘llab, uning sabablarini ma’lum qiladi. Ular quyidagilar bo‘lishi mumkin. Masalan: so‘rov ko‘rib chiqish uchun qabul qilinganligi; so‘rov shartining o‘zgarganligi (masalan, tovar miqdorining, markasining, yetkazib berish muddatining o‘zgarganligi va boshqalar); xaridorni qiziqtirayotgan tovarni yetkazib berish imkoniyatlari aniqlanayotganligi. Agar sotuvchi xaridorning talabini birdaniga qondirishi, ya’ni unga tovar yetkazib berish imkoniyatiga ega bo‘lsa, xaridorga taklif (oferta) yo‘llaydi. Oferta (taklif) sotuvchi yoki eksport qiluvchining ma’lum shartlari ko‘rsatilgan bitim (oldi-sotdi) tuzishga roziligini ifodalovchi hujjatdir. Ofertalar xaridorga, chetdan tovar oluvchiga uning so‘roviga javob sifatida jo‘natiladi yoki sotuvchining tashabbusi bilan xaridorga taqdim qilinishi mumkin. Ofertada, odatda, tavsiya qilinayotgan tovar nomi, miqdori va tovar sifati, bahosi, yetkazib berish muddati, to‘lov shartlari, o‘ram turi va tovarning xususiyati bilan bog‘liq boshqa shartlar ko‘rsatiladi. Ofertaga javob qaytarishda xaridor taklifning barcha shartlariga rozi bo‘lsa, sotuvchining taklifini tasdiqlaydi va bitim tuzilgan hisoblanadi. Buyurtma berish yoki shartnoma tuzish taklifning qabul qilinishi hisoblanadi. Agar xaridor taklif shartlariga rozi bo‘lmasa yoki taklif etilayotgan tovarni sotib olishga qiziqmasa, uni qabul qilishdan bosh tortadi. Xaridor taklifning biror sharti (masalan: miqdori, tovar sifati, narxi, yetkazib berish muddati va boshqalar)ga rozi bo‘lmasa, bu haqda sotuvchiga xabar beradi va bitimning barcha shartlari bo‘yicha to‘liq kelishib olguncha, ular o‘rtasida yozishma (muzokara) davom etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
