O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

1. Tasdiq-inkor kategoriyasi (qisq. TIK) kesimdan anglashilgan fikrning tasdiq yoki inkorini ifodalaydi. TIKning UGMsi – «tasdiq, inkor ma’nosini ifodalash bilan gap kesimni shakllantirishda ishtirok etish, uning hol valentligiga ta’sir qilish».

Tasdiq-inkor ma’nosini ifodalashda nol shakl (tasdiq), [-ma] bo‘lishsizlik shakli, [emas], [na], [yo‘q] so‘zi (inkor) ishtirok etadi. Misollar: Majlis yarim kechagacha cho‘zildi. (O.Mux.) Uzoqdan Navoiyning qorasi ko‘ringunga qadar u amirning kelishiga ishonmagan edi. (Oyb.) Na xotin, na farzand ko‘rmagan, kimsasiz bechora bir yigit. (Uyg‘.) Mening farzandim yo‘q, gulbog‘larim yo‘q. (S.Nur.)

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasini TIKdan farqlash lozim. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik fe’lga xos va uning nokesimlik shakli. Bunda bo‘lishsizlik shakli bo‘lgan [-ma] ko‘rsatkichining o‘rnini aniq bilish lozim. Bu shakl boshqa (masalan, [-gan] shakli sifatdosh shakli sifatida boshqa paradigmadan, kesimni shakllantirishi bilan boshqa paradigmadan joy olganligi kabi) grammatik shakllardek ko‘p vazifali (polifunksional). U gap kesimi tarkibida kesimlik kategoriyasining UGMsidagi «gap kesimini shakllantirish» ma’nosini xususiylashtirganligi bilan bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasidagidan boshqa bir qirrasini namoyon qiladi. Bu serqirra mohiyatli, ko‘p funksiyali lisoniy birliklar kabi [-ma] shakli ham birdan ortiq paradigmadan o‘rin olishini ko‘rsatadi.