O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Chiqish kelishigi. ChK yagona ko‘rsatkichga ega: [-dan]. Bu qo‘shimcha ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shilganda bir (n) tovushi orttiriladi: u+dan–undan, shu+dan=shundan. Aytilganidek, BK bilan ChKning o‘rin almashishi nihoyatda cheklangan: nondan yeng-non yeng, choydan iching-choy iching kabi. ChKdagi so‘z gap tarkibida hol, to‘ldiruvchi, ega, kesim vazifasida keladi. Ega va kesim vazifasida kelganda ChK mohiyati voqelanmagandek tuyuladi. Misollar: Munirada shu kitoblardan bor. Xijolati vazifani bajarmaganidan. E’tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: Munirada shu kitoblardan (bir nechtasi) bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan(dir). Birinchi gapda aslida bir nechtasi so‘zshakli ega, ikkinchi gapda -dir (turur) kesim bo‘lgan.

ChK TK bilan ham o‘rin almashishi mumkin. Bunda semantikada farq seziladi: nondan yeng–nonni yeng, choydan iching–choyni iching. ChKning QK bilan o‘rin almashishida ham shunday hol kuzatiladi: o‘quvchilardan biri – o‘quvchilarning biri.

Eslatma. Darslik va grammatikalarda har bir kelishikning yigirma-o‘ttiz ma’no turi keltiriladi. Ularning aksariyati KK UGMsiga xos bo‘lmagan, birikuvchi so‘zning lug‘aviy va grammatik ma’nosiga bog‘liq hodisalar. Shu boisdan har bir kelishik mohiyatini KK UGMdagi kategorial ma’no – «oldinggi so‘zni keyingi so‘zga bog‘lash» mohiyatini qay tarzda xususiylashtirishidan qidirmoq lozim.

Eslatma. Turkiy tillarda kelishiklarning semantik va vazifaviy jihatini bir-biridan alohida va har xil mikrosistemalarga keskin bo‘lib o‘rganib bo‘lmaydi, chunki bu tillar kelishiklarining ma’no va vazifasi dialektik birlikda yashaydi, kelishikning turli funksiyasi bir-biriga turli belgilari bilan qarama-qarshi qo‘yiladi. Masalan, JK, o‘PK va ChK bir xil – hol va to‘ldiruvchi vazifasida kela oladi. Biroq ular bu vazifani turlicha bajaradi.

Аdabiyotlar

1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.

2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.

3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003.